-Piše:

MIRJANA D. POPOVIĆ


Orgulje su najkompleksniji, najveći i najskuplji muzički instrument, neizmjerno bogatog zvuka i ekspresivnih mogućnosti, čije savršenstvo izrade, unutrašnja povezanost i vrlo zahtjevna mehanika koja proizvodi veličanstveni niz različitih zvučnih boja možemo uporediti sa ljudskim tijelom. Već je davno Mocart, koji je i sam orguljao, zaključio da su orgulje kraljica instrumenata. Orgulje stare 237 godina nalaze se na Mulu i vrijedno su kulturno nasleđe Boke kotorske i Crne Gore, ali nisu adekvatno zaštićene.

– Da bi proizvele ton, orgulje zahtijevaju da u njihovom unutrašnjem sistemu pod određenim pritiskom i u određenom obimu cirkuliše vazduh, te su u tome poput čovjeka. Orgulje imaju svoja „pluća” – to je mijeh, koji sprovodi vazduh do zračnica te na kraju do određene svirale, što se sve događa nakon pritiska dirke na klavijaturi (manualu ili pedalu). Kada sviramo na klaviru, dirka pokreće batić koji udara u žicu i tako dobijamo ton. Na orguljama, stvar je puno kompleksnija: potreban je cijeli mehanizam koji koordinira sve ono što se događa nakon što orguljaš uključi instrument, odabere registre i krene svirati na njemu. Ranije se do zvuka u orguljama dolazilo tako što je jedan čovjek (ili dvoje, troje ljudi, u zavisnosti od veličine instrumenta) ručno pokretao (pumpao) velike kožne mjehove. Danas to rade električni motori, objašnjava don Robert Tonsati, kancelar Kotorske biskupije, pokretač inicijative za obnovu i zaštitu muljanskih orgulja.

– Ranije, kad su ove orgulje svirale, jedan čovjek morao je ručno da pokreće te mjehove; još su živi ljudi koji se toga sjećaju i sami su kao djeca pomagali u pumpanju mjeha. Orgulje na mehanički način stvaraju zvukove različitih boja i ugođaja, te boje nazivamo registrima, koji oponašaju različite muzičke instrumente. Postoje i registri koji su vezani samo za orgulje. Dispozicijom orgulja naziva se popis i broj registara i broj klavijatura. Registre dijelimo na osnovne duvačke, gudačke i jezičnjake; neki su registri „osnovni”, a neki su solistički, a svaki registar uz vlastito ime ima i oznaku – broj izražen u stopama označenim apostrofom (`). Što je taj broj niži, zvuk koji registar proizvodi njegovom aktivacijom biće viši, i obrnuto. Svakom pojedinom registru za svaki ton na klavijaturi odgovara određena svirala (od metala ili drveta), a oznaka registra odnosi se na njenu veličinu: neke velike orgulje imaju svirale koje su dugačke i po 10 m (32 stope), a postoje i jako sitne i tanke svirale od tek nekoliko centimetara. Što je veći broj registara, veći je i broj samih svirala, te zapremina, veličina i težina samog instrumenta. Registracija se prilagođava potrebi samog muzičkog djela, ovisno o tome da li se prati pjevač, hor, ili se izvodi samostalna kompozicija koja zahtijeva određenu registraciju. Neke orgulje posjeduju registre koje oponašaju cvrkut ptica, zvukove zvončića, različite tamburine... takve su osobito bile popularne kod Petra Nakića (venecijansko-dalmatinskog graditelja orgulja) u baroknom periodu. Orgulje mogu imati jedan ili više manuala (klavijatura na kojima se svira, koje su kraće nego klavirske), te pedalnu klavijaturu – pedal. Nema kompleksnijeg instrumenta od orgulja i nema skupljeg, jer da bi se napravio takav instrument, graditelj instrumenta, arhitekt, a često i umjetnik – vajar potrebno je da poznaje zakone fizike i akustike, pravila organologije. I sam orguljaš mora biti vješt i koordiniran da bi mogao dobro svirati na orguljama: orguljaš redovno čita tri notna sistema (za lijevu i desnu ruku i pedal), vodi računa o ispravnoj registraciji, te svira rukama, često na više manuala s kojih mora vješto prelaziti, i nogama, na pedalu, te dodatno, nogama – gdje je to moguće, upravlja pistonima i valjkom ili papučicom za krešendo i žaluzije, što je na većim instrumentima standard.

Posebnosti i razlike u zvuku između orgulja proizlaze iz različitih pristupa materijalima koje koriste graditelji (posebno kad su metali u pitanju), te u menzurama kojima se koriste u gradnji, kao i u samom geografskom području i epohi nastanka. Npr. nisu iste barokne orgulje u Italiji ili Njemačkoj, simfonijske u Francuskoj, ili koncertne u Americi, pojašnjava don Robert.


(Nastaviće se)

---