Pro­fe­sor srp­skog je­zi­ka i knji­žev­no­sti Đo­ko Ra­čić, ko­ji je 41 jed­nu go­di­nu pro­veo ra­de­ći u obra­zo­va­nju, sma­tra da je sreć­na okol­nost što se „Dan” po­bri­nuo da edi­ci­ju knji­žev­nih dje­la Mi­ha­i­la La­li­ća u po­vo­du sto go­di­na od nje­go­vog ro­đe­nja uči­ni do­stup­nom svo­jim či­ta­o­ci­ma. Za po­što­va­nje je na­sto­ja­nje da se još jed­nom ob­no­ve sva nje­go­va knji­žev­na dje­la, po­seb­no za­to što je on po­sljed­nje go­di­ne svog ži­vo­ta pro­veo na pro­sto­ri­ma Bo­ke, na To­ploj u Her­ceg No­vom. Zna se da je i u sta­ri­jim go­di­na­ma naj­ve­ći dio vre­me­na pro­veo še­ta­ju­ći Po­dor­jen­skim stra­na­ma i te šet­nje za­bi­lje­žio u svo­jim dnev­ni­ci­ma. Mi­ha­i­lo La­lić je naj­bo­lji pi­sac ovih pred­je­la, ni­je bio sa­mo ide­o­lo­ški pi­sac, već isti­nit sli­kar ljud­skih sud­bi­na za­te­če­nih u rat­nom vi­ho­ru. Sli­čan slu­čaj je i sa Do­bri­com Ćo­si­ćem u nje­go­vim naj­bo­ljim ro­ma­ni­ma, ka­že prof. Ra­čić.
– Ni­ko to pri­je La­li­ća ni­je to­li­ko uspje­šno ura­dio, po­go­to­vo što je od­li­čan po­zna­va­lac men­ta­li­te­ta lju­di ovog pod­ne­blja. Iz­u­zet­no plo­dan pi­sac sa ro­ma­ni­ma, naj­ve­ćem dje­lom sa te­ma­ma iz Na­rod­no­o­slo­bo­di­lač­kog ra­ta, La­lić je po­seb­no ve­li­ki ro­man­si­jer u dje­li­ma u ko­ji­ma sli­ka čo­vje­ka i nje­go­vu psi­ho­lo­gi­ju u si­tu­a­ci­ja­ma kad je čo­vjek čo­vje­ku zvi­jer i kad se čo­vjek, sti­je­šnjen is­pred smr­ti, bra­ni kao zvi­jer. Sa tim te­ma­ma po­čeo je pi­šu­ći zbir­ku pri­po­vje­da­ka „Pr­vi sni­jeg”, ko­ja pred­sta­vlja osno­vu za nje­gov pr­vi ro­man „Svad­ba”, a on­da, re­đa­ju se jed­ni za dru­gim osta­li ro­ma­ni. „Le­lej­ska go­ra”, ko­ja je iza­šla uz „Dan” u iz­da­nju „Obod­skog slo­va” iz Pod­go­ri­ce, je­dan je od naj­bo­ljih ro­ma­na, ne sa­mo u Cr­noj Go­ri, ne­go i me­đu naj­bo­ljim ro­ma­ni­ma na pro­sto­ru one Ju­go­sla­vi­je, ka­že prof. Ra­čić i do­da­je da je ter­min „Le­lej­ska go­ra” si­no­nim svih na­ših go­ra ko­je su kroz ve­li­ki broj ra­to­va bi­le „le­le­je” uop­šte na na­šim pro­sto­ri­ma.
- Psi­ho­lo­gi­ja čo­vje­ka za­te­če­nog u ra­tu po­seb­no je do­šla do iz­ra­ža­ja u ovom ro­ma­nu. Sve go­re u ra­tu po­sta­ju le­lej­ske, po­go­to­vu go­re sa pod­ruč­ja Va­so­je­vi­ća, što je upra­vo lo­kal­no ve­za­no za rad­nju ovo­ga ro­ma­na. Tu La­lić opi­su­je čo­vje­ka sti­je­šnje­nog u zam­ci, čo­vje­ka ko­je­ga u haj­ci go­ne kao zvi­jer i čo­vje­ka ko­ji go­ni kao zvi­jer. Le­lej­ska je go­ra si­no­nim od­je­ka, le­le­ka i ur­ne­be­sa ko­je je rat osta­vio na pro­sto­ri­ma Cr­ne Go­re. Ni­je to sam po­jam La­li­ćev za nje­go­vo vri­je­me i za vri­je­me NOB-a u Cr­noj Go­ri - sve na­še go­re su bi­le i stje­ci­šte i mje­sto haj­ki za one ili na one ko­ji su tra­ži­li uto­či­šte ili ste­ci­šte. One su sve pri­ma­le, bi­le su iz­u­zet­no uvo, ko­je je pri­ma­lo gla­so­ve, a on­da ih sa­mo, gla­som i od­je­kom, sla­lo u svi­jet, ob­ja­šnja­va Ra­čić.
Vr­lo če­sto se La­lić tre­ti­ra sa­mo kao knji­žev­nik ide­o­lo­gi­je - ko­mu­ni­sta, me­đu­tim, u nje­go­vim ka­sni­jim ro­ma­ni­ma „Gle­da­ju­ći do­lje na dru­mo­ve” i „Kad go­ra oze­le­ni”, on je znao da bu­de vr­lo strog kri­ti­čar rat­nih stra­te­gij­skih i ide­o­lo­ških pro­ma­ša­ja. Sve je to na­rod znao, ali se o to­me ni­je mno­go pri­ča­lo, je­di­no se La­lić osmje­lio i otvo­re­no o to­me pi­sao, na­vo­di pro­fe­sor.
– Neo­prav­da­ne su bi­le ne­tr­pe­lji­vo­sti na­ro­da iz La­li­će­vog kra­ja, Va­so­je­vi­ća, da je on u svo­jim dje­li­ma pi­sao sa­mo o ne­ga­tiv­no­sti­ma svo­jih ze­mlja­ka. Sa­mo ova tri slu­ča­ja – Plje­vlja, Ba­re i Lub­ni­ce, po­go­to­vu Kralj­ske Ba­re, gdje lo­kal­ni čet­ni­ci „Bo­gom i Sve­tim Jo­va­nom” ku­me ko­man­du par­ti­zan­skog od­re­da da se vra­te i da se ne pro­li­va krv, La­lić je vr­lo isti­ni­to, a kri­tič­ki go­vo­rio o ne­ga­tiv­nim po­slje­di­ca­ma ne­kih par­ti­zan­skih stra­te­ških pro­ma­ša­ja, na­gla­sio je Đo­ko Ra­čić, autor zbir­ke pje­sa­ma „Slo­vo­sko­ci”.
M.D.Po­po­vić


Po­što­va­nje čo­vje­ka i nje­go­vog dje­la

– Ma­lo šta je u Cr­noj Go­ri po­sve­će­no ime­nu i dje­lu La­li­ća –na pod­ruč­ju Be­ra­na, u se­lu Trep­ča, gdje je ro­đen i gdje je učio gim­na­zi­ju, jed­na kul­tur­na ma­ni­fe­sta­ci­ja je po­sve­će­na nje­mu. To­me je, či­ni mi se, vi­še pa­žnje po­sve­tio krug knji­žev­ni­ka sa pod­ruč­ja Cr­ne Go­re i Va­so­je­vi­ća, ko­ji ži­ve u Be­o­gra­du, iz ko­ga je i Do­bra­šin Je­lić, ko­ji je ura­dio „Knji­gu o La­li­ću”. To su nje­go­vi su­sre­ti, nje­go­vo dru­go­va­nje, pri­ja­telj­stvo sa La­li­ćem. Ta je knji­ga po­seb­no na­to­plje­na iz­u­zet­no pri­ja­telj­skim osje­ća­nji­ma i po­što­va­njem, ne sa­mo La­li­će­vog knji­žev­nog dje­la, ne­go i La­li­ća kao čo­vje­ka – za­klju­ču­je Ra­čić.


Kri­ti­ko­vao rat­ne pro­ma­ša­je

– Za nje­go­ve sta­vo­ve neo­če­ki­va­no, La­lić se vr­lo kri­tič­ki osvr­nuo na tri rat­na pro­ma­ša­ja, po­seb­no na par­ti­zan­sko ko­man­do­va­nje pri na­pa­du na Plje­vlja, gdje je zbog lo­še pro­cje­ne od­bra­ne Plje­va­lja od stra­ne Ita­li­ja­na i nji­ho­vih po­ma­ga­ča, iz­gi­nuo ve­li­ki broj par­ti­za­na. Ta­ko­đe, u bor­bi na Lub­ni­ca­ma kod Be­ra­na, gdje je u te­škim zim­skim uslo­vi­ma, okru­žen čet­nič­kim sna­ga­ma, zbog to­ga što ni­je­su mo­gli ni me­tak da is­pa­le, jer su im se oba­ra­či na oruž­ju za­mr­znu­li, iz­gi­nuo je od­red par­ti­za­na upu­ćen uz Bi­stri­cu. Po­seb­na si­tu­a­ci­ja je sa par­ti­zan­skim od­re­dom, upu­će­nim iz ko­man­de u Ko­la­ši­nu da se raz­ra­ču­na sa čet­ni­ci­ma i se­o­skim pr­va­ci­ma u Kralj­skim Ba­ra­ma. Od­red je bio op­ko­ljen na pi­la­ni u Ma­te­še­vu, ta­mo gdje je ne­kad La­lić, po­sli­je ras­for­mi­ra­nja čet­nič­kog za­tvo­ra u Ko­la­ši­nu, spro­vo­đen od stra­ne Nje­ma­ca. Bar­ski čet­ni­ci, ne že­le­ći da pro­li­ju brat­sku krv, ša­lju ku­ri­re ko­man­di od­re­da da se vra­te za Ko­la­šin, jer ne po­sto­ji na­čin da pro­đu kroz Kralj­ske Ba­re. Ni­je do­šlo do spo­ra­zu­ma, jer je par­ti­zan­ska ko­man­da iz Ko­la­ši­na bi­la iz­ri­či­ta, čak ni po­sli­je opo­me­ne da su svu­da oko par­ti­za­na mi­tra­lje­ska gni­je­zda, ko­man­da je iz­da­la na­red­bu da od­red kre­ne. Do­šlo je do bor­be i ve­li­ki broj par­ti­za­na je stra­dao, ob­ja­snio je Ra­čić.