Pri­mjer be­ran­skog se­la Ve­li­đe, ko­ga či­ne za­se­o­ci Lu­ke, Za­go­li, Stu­bi­ca, Fa­lje­vi­ca, Ko­se i Lom, ja­sno uka­zu­je da po­je­di­na mje­sta na sje­ve­ru Cr­ne Go­re po­la­ko osta­ju pu­sta. Ve­li­đe je 1961. go­di­ne bro­ja­lo 229 sta­nov­ni­ka ras­po­re­đe­nih u 42 do­ma­ćin­stva. Da­nas u ovom mje­stu, uda­lje­nom od Be­ra­na oko se­dam ki­lo­me­ta­ra, ima­ju sve­ga če­ti­ri ku­će u ko­ji­ma ne­ko ži­vi to­kom ci­je­le go­di­ne. Da se ži­vot u Ve­li­đu za­i­sta polako ga­si uvje­ri­će se sva­ko ko se upu­ti ka tom se­lu, jer će ga do­če­ka­ti ne­tak­nu­ta pri­ro­da i broj­ne ku­će či­ja su vra­ta odav­no za­klju­ča­na. Uz to, mo­ra­će, i po­red tra­di­ci­o­nal­nog go­sto­prim­stva po­no­snih gor­šta­ka, do­bro da se na­mu­či da do­đe do ne­kog sa­go­vor­ni­ka u Ve­li­đu, jer su se lju­di po­sled­njih de­ce­ni­ja od­se­li­li za Be­ra­ne i da­lje ši­rom Cr­ne Go­re i biv­še Ju­go­sla­vi­je. Ne­ki se sa­mo lje­ti vra­te za­vi­ča­ju da obi­đu svo­ja ima­nja i evo­ci­ra­ju uspo­me­ne na vri­je­me kad je sva­ka ku­ća u ovom ži­vo­pi­snom mje­stu bro­ja­la po de­se­tak čla­no­va. Put­nik na­mjer­nik će za­pa­zi­ti da u Ve­li­đu, ko­je se pro­sti­re na oko hi­lja­du me­ta­ra nad­mor­ske vi­si­ne, vi­še ne­ma ni broj­nih sta­da ova­ca i go­ve­di. Uoči­će da je ve­ći­na ne­ka­da­šnjih ora­ni­ca pre­tvo­re­na u li­va­de, a pa­šnja­ci u šu­me, iako su lju­di tu na uz­vi­še­nji­ma iz­nad Be­ran­se­la vje­ko­vi­ma obez­bje­đi­va­li pri­stoj­nu eg­zi­sten­ci­ju, ba­ve­ći se po­ljo­pri­vre­dom i sto­čar­stvom.
– Ve­li­đe je ne­kad bi­lo se­lo uzor­nih do­ma­ći­na, ko­ji su u svo­jim to­ro­vi­ma dr­ža­li ve­li­ke bu­lju­ke sto­ke. Sva­ka sto­pa ze­mlje se ruč­no ob­ra­đi­va­la. Ov­dje se ži­vje­lo od ra­da, jer su lju­di shva­ta­li da je to je­di­ni na­čin op­stan­ka na ovoj vje­či­toj vje­tro­me­ti­ni ko­ja je če­sto bi­la na uda­ru broj­nih ne­pri­ja­te­lja i za­vo­je­va­ča. Ži­vje­lo se mu­ko­trp­no, ali i sreć­no, jer je vla­da­la slo­ga, dok je u sva­koj ku­ći bi­va­lo do­sta dje­ce. Me­đu­tim, od­jed­nom, pri­je ne­ko­li­ko de­ce­ni­ja, na­rod je po­čeo da od­la­zi u ne­ke bo­lje kra­je­ve, a dru­štvo u cje­li­ni ni­je pred­u­zi­ma­lo ni­ka­kve mje­re da za­u­sta­vi na­gli od­liv sta­nov­ni­štva. Svje­dok sam ka­ko se iz go­di­ne u go­di­ne za­tva­ra­la jed­na po jed­na ku­ća i ka­ko su sa­mo ri­jet­ki osta­ja­li da ži­ve u mje­stu svog ro­đe­nja. Za­to da­nas Ve­li­đe po­la­ko ne­sta­je sa ma­pe ži­vih, jer sta­rač­ka do­ma­ćin­stva od­u­mi­ru, a mla­di su odav­no na­pu­sti­li za­vi­čaj – is­ti­če Dra­gan Bo­ga­vac, ko­ji po­vre­me­no iz Be­ra­na gdje ži­vi i ra­di do­đe da obi­đe rod­no mje­sto.
Pri­sje­ća se ka­ko se svo­je­vre­me­no u Ve­li­đu sve ori­lo od mo­mač­ke i dje­vo­jač­ke pje­sme.
– „Oj Ve­li­đe u do­li­ne/pu­no li si omla­di­ne”. Ta­ko se ne­ka­da pje­va­lo, dok je na se­o­skom igra­li­štu, od­no­sno na Dra­go­voj li­va­di, omla­di­na po ci­je­li dan igra­la fud­bal. Da­nas, na­ža­lost, mo­mač­ka i dje­vo­jač­ka pje­sma u Ve­li­đu je pot­pu­no utih­nu­la, dok su igran­ke odav­no po­sta­le pro­šlost. No­ću se kraj se­o­ske če­sme, gdje je ne­ka­da bi­lo ogrom­no ko­ri­to za na­pa­ja­nje sto­ke, umje­sto čo­ban­ske fru­le ču­je sa­mo za­vi­ja­nje vu­ko­va. Za­to čo­vje­ka pro­sto uhva­ti strah od sa­mo­će ka­da se na­đe na ovom pro­sto­ru. Ta­ko su ve­se­le pje­sme za­mi­je­ni­le tu­žne, po­put one: „Pa­la ma­gla, pa­la gu­sta/osta­še nam se­la pu­sta” – na­gla­ša­va Bo­ga­vac.
I za­i­sta je ta­ko, jer to­kom vi­še­ča­sov­nog obi­la­ska Ve­li­đa, se­la gdje su ku­će po­pri­lič­no uda­lje­ne jed­na od dru­ge, sko­ro da ni­je­smo sre­li ži­vo če­lja­de. Sti­cao se uti­sak da iza sva­kog bri­je­ga do­pi­ru sti­ho­vi jed­nog va­so­je­vić­kog pje­sni­ka ko­ji, pi­šu­ći o opu­stje­lim se­li­ma, ka­že: „Niz drum vu­ko­vi za­po­ma­žu/ sklo­ni­šta pre­vr­ću/ u sva­ku ži­lu za­vi­ru­ju/ da ne­ko ni­je ostao živ”. Či­ni se da ti sti­ho­vi ov­dje zvu­če isu­vi­še ubje­dlji­vo, jer za­tvo­re­ne ku­će iza­zi­va­ju oprav­da­ni strah da će na ovim pro­sto­ri­ma ubr­zo za­go­spo­da­ri­ti bi­je­la ku­ga. Sa ta­kvom kon­sta­ta­ci­jom slo­žio se čo­vjek ko­ji je, ne že­le­ći da mu se po­mi­nje ime, do­šao do Ve­li­đa da u svo­joj šu­mi spre­mi trak­tor dr­va i po­tje­ra ga za grad. Ka­že ta će ga dr­va, dok se bu­de gri­jao u Be­ra­na­ma, pod­sje­ća­ti na za­vi­čaj­nu to­pli­nu pred ko­jom do­la­ze­ći vje­ko­vi za­tva­ra­ju oči.
– Ko do­đe ov­dje vi­dje­će ko­li­ko lje­po­te i sa­mo­će no­si ovo mje­sto. Odav­de po­gled do­pi­re u bes­kraj. Pre­ko Ve­li­đa su pro­la­zi­li vu­ci i haj­du­ci, rat­ni­ci, voj­sko­vo­đe, mo­na­si, put­ni­ci. Sad, na­ža­lost, pro­la­ze sa­mo oni ri­jet­ki, jer su se po­tom­ci haj­du­ka od­se­li­li u kra­je­ve gdje ima vi­še nov­ca, a mno­go ma­nje pri­rod­nih bla­go­de­ti. Ne­ma vi­še ja­kih ga­zdin­sta­va ni onih ko­ji su sprem­ni da se po­sve­te sto­čar­stvu. Vje­ro­vat­no zbog to­ga što je taj po­sao po­stao ne­is­pla­tiv i što dr­ža­va ni­je po­kla­nja­la do­volj­no pa­žnje oni­ma ko­ji su ima­li na­mje­ru da na­sta­ve tra­di­ci­ju svo­jih pre­da­ka – pro­zbo­ri naš sa­go­vor­nik.
Ri­jet­ki mje­šta­ni na­vo­de da je sla­ba put­na in­fra­struk­tu­ra, ne­a­de­kvat­no odr­ža­va­nje sa­o­bra­ćaj­ni­ca u zim­skom pe­ri­o­du i ne­bri­ga dru­štva u cje­li­ni uzro­ko­va­la sve iz­ra­že­ni­ju mi­gra­ci­ju sta­nov­ni­štva. Ka­žu da je se­lom za­go­spo­da­ri­la ti­ši­na iako se na­la­zi na sve­ga pet i po ki­lo­me­tra od ma­gi­stral­nog pu­ta ko­ji od Be­ra­na vo­di ka Bi­je­lom Po­lju.
– Pri­ča­lo se go­di­na­ma da će na­še se­lo do­bi­ti mo­de­ran as­falt­ni put i da će se na ade­kva­tan na­čin ri­je­ši­ti pi­ta­nje vo­do­sna­bdi­je­va­nja. Me­đu­tim, od to­ga ni­je bi­lo ni­šta, što je u ve­li­koj mje­ri do­pri­ni­je­lo da lju­di iz Ve­li­đa od­la­ze sa svo­jih vje­kov­noh og­nji­šta. Do Ve­li­đa se i da­lje od sa­o­bra­ćaj­ni­ce ko­ja vo­di pre­ma Gor­njem Za­o­stru do­la­zi ma­ka­dam­skim pu­tem, dok su mje­šta­ni tek ove go­di­ne sa­mi sa br­da Še­sta­re­vac do­ve­li vo­du do iz­nad se­la. U Ve­li­đu je svo­je­vre­me­no iz­gra­đe­na i škol­ska zgra­da, ali se u njoj, na­ža­lost, ni­ka­da ni­je iz­vo­di­la na­sta­va. Po­sli­je ova­kvih po­da­ta­ka ne tre­ba se ču­di­ti što se za Ve­li­đe ka­že da je to za­bo­ra­vlje­no se­lo – na­vo­de mje­šta­ni, pod­sje­ća­ju­ći da su ov­dje ro­đe­ni broj­ni in­te­lek­tu­al­ci i zna­čaj­ne lič­no­sti po­zna­te na na­šim ši­rim pro­sto­ri­ma.
Vra­ća­ju­ći se niz Ve­li­đe ka Be­ra­na­ma Dra­gan Bo­ga­vac se pri­sje­ća ka­ko se ne­kad, i po­red su­ro­vih uslo­va ži­vo­ta, funk­ci­o­ni­sa­lo u ovom mje­stu.
– Snje­go­vi bi na­pa­da­li i po dva me­tra vi­si­ne. Me­đu­tim, lju­di bi or­ga­ni­zo­va­no pro­bi­ja­li pr­ti­ne i či­sti­li pu­te­ve. Bi­lo je fa­sci­nant­no gle­da­ti kao čo­vjek iz­la­zi kao po­bjed­nik iz go­to­vo ne­mo­gu­ćih si­tu­a­ci­ja, jer se ve­za sa gra­dom ni­je smje­la pre­ki­nu­ti. Sad je sve dru­ga­či­je, ne­ma ko ko­me do­bar dan da na­zo­ve, a ne da pred­u­zi­ma ne­ke ve­će ak­ci­je. Čim pad­ne sni­jeg se­lo je prak­tič­no od­sje­če­no od grad­skog je­zgra, jer se sa­o­bra­ćaj­ni­ce u zim­skom pe­ri­o­du, i po­red moć­ne me­ha­ni­za­ci­je, sla­bo odr­ža­va­ju. Mo­der­na teh­no­lo­gi­ja ne mo­že za­mi­je­ni­ti čo­vje­ko­vo tra­ja­nje na ovim vr­let­nim pro­sto­ri­ma. Ve­li­đu, oči­gled­no, ne tre­ba­ju ro­bo­ti i otu­đe­ni lju­di, ne­go čo­vjek ko­ji će mu ople­me­ni­ti du­šu i vra­ti­ti ga me­đu ži­ve – ka­zao je Bo­ga­vac.
D.Jo­vo­vić

Bre­ze iz
Je­se­nji­no­vih pje­sa­ma

Ba­o­ga­vac is­ti­če da je Ve­li­đe, iz­me­đu osta­log, po­zna­to i po ve­li­kim kom­plek­si­ma bre­zo­ve šu­me, ko­ja se iz go­di­ne u go­di­nu sve vi­še ši­ri.
– Ni u jed­nom se­lu u Cr­noj Go­ri ne­ma to­li­ko bre­za kao u Ve­li­đu. Po svo­joj lje­po­ti pod­sje­ća­ju na one bre­ze iz pje­sa­ma Ser­ge­ja Je­se­nji­na. Na­ro­či­to su li­je­pe bre­ze na lo­ka­li­te­tu Bre­zo­va­če. Kom­plek­si bre­za se po­seb­no ši­re u po­sled­nje vri­je­me na li­va­da­ma ko­je se go­di­na­ma ne ko­se. Na­rod ka­že da su bre­ze usta­nič­ko dr­vo, jer ono ra­ste iz­u­zet­no br­zo. Po­ne­kad po­mi­slim da su one za­mi­je­ni­le na­rod i usta­ni­ke ko­ji su zna­li da se od­u­pru sva­kom ne­pri­ja­te­lju ko­ji je po­ku­ša­vao da po­ro­bi ovo po­no­sno se­lo – na­vo­di Bo­ga­vac.

Ni­či­ja ze­mlja

Bo­ga­vac na­gla­ša­va ka­ko mu se či­ni da Ve­li­đe po­sta­je ni­či­ja ze­mlja i da sa­mo ne­ke kor­je­ni­te dru­štve­ne pro­mje­ne mo­gu da ini­ci­ra­ju raz­voj­nu pri­ču u nje­go­vom za­vi­ča­ju.
– Bo­jim se da je sva­ki po­ku­šaj da se ovo pod­ruč­je spa­si od da­ljeg pro­pa­da­nja za­ka­snio. Pla­šim se da će ovo po­sta­ti ni­či­ja ze­mlja gdje će go­spo­da­ri­ti muk i ti­ši­na, iako ovo pod­ruč­je ras­po­la­že iz­u­zet­nim pri­rod­nim po­ten­ci­ja­li­ma. Sa­mo kor­je­ni­te pro­mje­ne mo­gu da do­ne­su bo­lji­tak, a za ta­ko ne­što je, pri­je sve­ga, po­tre­ban ozbilj­ni­ji pri­stup se­lu od stra­ne onih ko­ji sje­de u udob­nim fo­te­lja­ma i od­lu­ču­ju o na­šim sud­bi­na­ma– is­ti­če Bo­ga­vac.