Na­vr­ši­lo se 530 go­di­na od ka­da je 1484. go­spo­dar Ze­te Ivan Cr­no­je­vić po­di­gao ma­na­stir Ro­đe­nja Pre­sve­te Bo­go­ro­di­ce na Ce­ti­nju, kao sje­di­šte Zet­ske mi­tro­po­li­je i 520 go­di­na Obod­sko-ce­tinj­ske štam­pa­ri­je. Nje­go­vo osni­va­nje de­ša­va se u epo­hi pa­da Ca­ri­gra­da (1453), pro­na­la­ska štam­pe (štam­pa­nje Gu­ten­ber­go­ve Bi­bli­je, 1455.) i ot­kri­ća Ame­ri­ke (1492), ka­da se ma­la Zet­ska dr­ža­va, na­pad­nu­ta od moć­ne Osman­lij­ske im­pe­ri­je, po­vla­či­la iz rav­ni­ce oko Ska­dar­skog je­ze­ra u te­že pri­stu­pač­ne pre­dje­le, tra­že­ći spas za svoj op­sta­nak. Taj isto­rij­ski i po mno­go če­mu pre­lom­ni do­ga­đaj, je­dan je od naj­zna­čaj­ni­jih da­tu­ma isto­ri­je Mi­tro­po­li­je cr­no­gor­sko-pri­mor­ske i Cr­ne Go­re i za­to za­slu­žu­ju kra­ći osvrt u go­di­ni ju­bi­le­ja.
Isto­ri­jat
Jedna me­đu pr­vim epar­hi­ja­ma ko­je je osno­vao naš pro­sve­ti­telj Sve­ti Sa­va bi­la je Zet­ska epi­sko­pi­ja. Osno­vao ju je 1219. go­di­ne, na ras­kr­sni­ci svje­to­va i kul­tu­ra, na mje­stu gdje se su­ko­blja­va­ju Is­tok i Za­pad vje­ko­vi­ma. Od svog na­stan­ka 1484. go­di­ne, Ma­na­stir je bio sje­di­šte ove Epi­sko­pi­je, ta­da već Mi­tro­po­li­je. Bio je i ostao du­hov­ni stub, sre­di­šte i og­nji­šte Pra­vo­slav­ne Cr­kve Hri­sto­ve u Cr­noj Go­ri, u ko­jem ni­je pre­ki­dan kon­ti­nu­i­tet dje­lo­va­nja, iako je kroz isto­ri­ju bio na ve­li­kim is­ku­še­nji­ma, pa­ljen i ru­šen. Od tog vre­me­na, pa do da­nas, ova epi­skop­ska sto­li­ca po­tvr­di­la je svo­ju apo­stol­sku mi­si­ju.
U Cr­noj Go­ri te­o­kra­ti­ja je bi­la pri­sut­na du­že od tri sto­lje­ća; u tom raz­do­blju su njo­me vla­da­li pra­vo­slav­ni ar­hi­je­re­ji. Mi­tro­po­li­ja cr­no­gor­sko-pri­mor­ska i nje­ni mi­tro­po­li­ti, kao eg­zar­si Sve­to­ga tro­na peć­ko­ga, vje­ko­vi­ma su ču­va­li ne sa­mo du­šu na­ro­da ko­ji je ov­dje ži­vio, ne­go i nje­gov fi­zič­ki op­sta­nak, bu­du­ći da su oni bi­li ne sa­mo cr­kve­ni po­gla­va­ri ne­go i na­rod­ne vo­đe – et­nar­si.
Od osni­va­nja Ce­tinj­skog ma­na­sti­ra kao sje­di­šta Zet­ske mi­tro­po­li­je, ce­tinj­ski mi­tro­po­li­ti su isto­vre­me­no i nje­go­ve star­je­ši­ne. Me­đu nji­ma bi­lo je sve­ti­te­lja, is­po­vjed­ni­ka, mu­če­ni­ka, ve­li­kih pje­sni­ka, knji­žev­ni­ka, isto­ri­ča­ra, fi­lo­so­fa, pre­vo­di­la­ca, cr­kve­nih or­ga­ni­za­to­ra i ve­li­kih dr­žav­ni­ka. Pre­ma do­sad po­zna­tim po­da­ci­ma, da­na­šnji ar­hi­e­pi­skop ce­tinj­ski i Mi­tro­po­lit cr­no­gor­sko-pri­mor­ski Am­fi­lo­hi­je Ra­do­vić je če­tr­de­se­ti star­je­ši­na Ce­tinj­skog ma­na­sti­ra od nje­go­vog osni­va­nja.
Ce­tinj­ski ma­na­stir je je­din­stven u či­ta­voj pra­vo­slav­noj Va­se­lje­ni, jer je u naj­te­žim isto­rij­skim pre­vi­ra­nji­ma za­pra­vo bio i ma­na­stir, i grad, i dr­ža­va. Me­đu zi­di­na­ma Ce­tinj­skog ma­na­sti­ra, po­red du­hov­ne, na­la­zi­la se i cje­lo­kup­na za­ko­no­dav­na, sud­ska i iz­vr­šna vlast Cr­ne Go­re. Ono po če­mu se Ce­tinj­ski ma­na­stir uvr­stio u kul­tur­nu ba­šti­nu, pr­ven­stve­no je po­ja­va Obod­sko-ce­tinj­ska štam­pa­ri­ja, pr­ve ći­ril­ske južnoslovenske štam­pa­ri­je u XV vi­je­ku. Na nje­nom ći­ri­lo-me­to­di­jev­skom je­zi­ku sr­bulj­ske (srp­ske) re­cen­zi­je ute­me­lje­na je sva da­na­šnja pro­svje­ta, pi­smo, je­zik, knji­žev­nost, bo­go­slo­vlje Cr­ne Go­re, ko­ju da­nas ugro­ža­va naj­no­vi­ja du­kljan­sko-mon­te­ne­grin­ska ide­o­lo­gi­ja, ko­ja po­ri­če i sve­u­kup­no isto­rij­sko du­hov­no-mo­ral­no i pro­svjet­no bi­će Cr­ne Go­re.
Pri Ce­tinj­skom ma­na­sti­ru od na­stan­ka, po­go­to­vo kao mi­tro­po­lit­skog sje­di­šta, ra­di­la je ma­na­stir­ska ško­la. Ce­tinj­ski ma­na­stir sa svo­jim star­je­ši­nom – mi­tro­po­li­tom i mo­na­si­ma i u naj­te­žim vre­me­ni­ma bor­be za op­sta­nak i oču­va­nje sve­ti­nje bio je glav­ni du­hov­no-pro­svet­ni sto­žer i ču­var na­rod­ne du­še, svi­je­sti i sa­vje­sti. O to­me do­volj­no go­vo­ri či­nje­ni­ca da su u XIX vi­je­ku osno­va­ne i ra­di­le pod okri­ljem Ce­tinj­skog ma­na­sti­ra: Osnov­na ško­la, Bo­go­slo­vi­ja, Gim­na­zi­ja, Bo­go­slov­sko-uči­telj­ska ško­la i Dje­vo­jač­ki in­sti­tut.
Tri ve­li­ke sve­ti­nje

Ce­tinj­ski ma­na­stir da­nas ču­va sve­ti­nje od ko­jih su tri zdru­že­ne baš u vri­je­me osni­va­nja Ce­tinj­skog ma­na­sti­ra, 1484: dio Ča­sno­ga Kr­sta, na ko­jem je Hri­stos bio ras­pet, de­sna ru­ka Sve­tog Jo­va­na Kr­sti­te­lja ko­ja je kr­sti­la Go­spo­da u Jor­da­nu i iko­na Pre­sve­te Bo­go­ro­di­ce Fi­le­rim­ske, ko­ju je na­sli­kao Sve­ti apo­stol Lu­ka. Ove sve­ti­nje su ži­vi svje­do­ci isto­rij­skog do­ga­đa­ja ko­ji se de­sio pri­je ne­što vi­še od 2.000 go­di­na. One, pro­šav­ši od Se­va­sti­je i Efe­sa do Ca­ri­gra­da i Ro­do­sa, od Je­ru­sa­li­ma i Mal­te do Pe­tro­gra­da i Be­o­gra­da, Pro­mi­slom Bož­jim skra­si­le su se na Ce­ti­nju, u gra­du gdje su svi hra­mo­vi po­sve­će­ni Ro­đe­nju Pre­sve­te Bo­go­ro­di­ce. Sve­ta Ru­ka sa di­je­lom Ča­snog Kr­sta po­hra­nje­na je u ma­na­stir­skom hra­mu Ro­đe­nja Pre­sve­te Bo­go­ro­di­ce, u ki­vo­tu Sv. Pe­tra Ce­tinj­skog, a ču­do­tvor­na iko­na Maj­ke Bo­ži­je, zva­ne Fi­le­ri­mos je pri­vre­me­no utam­ni­če­na u ce­tinj­skom Na­rod­nom mu­ze­ju. Ru­ka Sve­tog Jo­va­na Kr­sti­te­lja, ko­ja je kr­sti­la Hri­sta u Jor­da­nu, i da­nas bla­go­si­lja one ko­ji se pred njom kr­šta­va­ju i sve one ko­ji, po­kla­nja­ju­ći joj se, na­pa­ja­ju du­še svo­je ži­vo­no­snim vo­da­ma bla­go­če­šća u Ce­tinj­skom ma­na­sti­ru.
Ce­tinj­ska obi­telj ima i dru­ge ne­be­ske za­stup­ni­ke, či­je se mo­šti na­la­ze pod ma­na­stir­skim svo­do­vi­ma. Me­đu nji­ma je na pr­vom mje­stu Sve­ti Pe­tar Ce­tinj­ski, Sve­til­nik Pra­vo­sla­vlja i u svo­je i u na­še vri­je­me, ko­ji je ov­dje, kao pa­stir do­bri ne­u­mor­no bri­nu­ći o svom sta­du, uz­ra­stao „u mje­ru ra­sta vi­si­ne Hri­sto­ve” i za­do­bio ne­u­ven­lji­vi vi­je­nac sla­ve.
Ri­zni­ca
Bur­na i bo­ga­ta isto­ri­ja ovih pro­sto­ra za­vje­šta­la je kroz vje­ko­ve bu­du­ćim po­ko­lje­nji­ma cr­kve­no bla­go ne­pro­cje­nji­ve vri­jed­no­sti. Dio tog bla­ga se ču­va u ri­zni­ci Ce­tinj­skog ma­na­sti­ra, ko­ja je na­sta­la kad i sam ma­na­stir, 1484. go­di­ne. Stva­ra­na i ču­va­na vje­ko­vi­ma, ri­zni­ca je ži­vo svje­do­čan­stvo te­ških vre­me­na mu­ko­trp­nog bi­ti­sa­nja ne­ka­da­šnje drev­ne Zet­ske mi­tro­po­li­je, a za­tim Mi­tro­po­li­je cr­no­gor­sko-pri­mor­ske. Ri­zni­cu Ce­tinj­skog ma­na­sti­ra po bo­gat­stvu, kul­tur­no-isto­rij­skim i umjet­nič­kim vri­jed­no­sti­ma sma­tra­ju jed­nom od naj­zna­čaj­ni­jih ne sa­mo u Cr­noj Go­ri već i na ši­rim pro­sto­ri­ma.
Zbir­ka ru­ko­pi­sa, kao cje­li­na, u umjet­nič­kom smi­slu je naj­vred­ni­ji dio ri­zni­ce Ce­tinj­skog ma­na­sti­ra. U njoj se na­la­ze pri­mjer­ci ru­ko­pi­sa ko­ji su na­sta­ja­li od kra­ja XI­II pa sve do po­čet­ka XIX vi­je­ka. Naj­sta­ri­ji ru­ko­pis ove zbir­ke pi­san na per­ga­men­tu je Iz­bor­no je­van­đe­lje (Apra­kos), pi­sa­no u vri­je­me „kra­lja na­šeg Ste­fa­na Uro­ša” (kra­lja Mi­lu­ti­na), naj­vje­ro­vat­ni­je sa kra­ja XI­II vi­je­ka. Svo­jim iz­u­zet­nim umjet­nič­kim vri­jed­no­sti­ma is­ti­če se i li­kov­ni ukras „Di­vo­še­vog je­van­đe­lja”, per­ga­ment­nog ru­ko­pi­sa s po­čet­ka XIV vi­je­ka. Dra­go­cje­na ru­ko­pi­sna knji­ga je i Ce­tinj­ski lje­to­pis, či­ji je naj­ve­ći dio pi­sao vla­di­ka Va­si­li­je Pe­tro­vić Nje­goš, ko­ji ču­va mno­ge isto­rij­ske po­dat­ke.
Ri­zni­ca Ce­tinj­skog ma­na­sti­ra po­sje­du­je iz­u­zet­no dra­go­cje­nu zbir­ku sta­rih štam­pa­nih knji­ga, me­đu ko­ji­ma su pri­mjer­ci Ok­to­i­ha pr­vo­gla­sni­ka iz 1494, iz štam­pa­ri­je Cr­no­je­vi­ća, ko­ja je ra­di­la pod svo­do­vi­ma Ce­tinj­skog ma­na­sti­ra (1493–1496). Zbir­ka sa­dr­ži pri­mje­rak pr­ve ći­ril­ske štam­pa­ne knji­ge iz 1491. go­di­ne, Kra­kov­ski ča­so­slov iz štam­pa­ri­je Švaj­pol­ta Fi­o­la, za­tim knji­ge iz ve­ne­ci­jan­skih štam­pa­ri­ja Bo­ži­da­ra i Vi­ćen­ca Vu­ko­vi­ća, Je­ro­li­ma Zi­gu­ro­vi­ća, Ste­fa­na Ma­ri­no­vi­ća Ska­dra­ni­na, Mrk­ši­ne cr­kve i dru­gih. Broj­na zbir­ka oko­va­nih Je­van­đe­lja u ri­zni­ci Ce­tinj­skog ma­na­sti­ra sa­dr­ži re­pre­zen­ta­tiv­ne pri­mjer­ke do­ma­ćeg i ru­skog zla­tar­stva. Ri­zni­ca Ce­tinj­skog ma­na­sti­ra po­sje­du­je i broj­nu zbir­ku iko­na. Naj­ve­ći broj njih po­ti­če iz XVII, XVI­II i XIX vi­je­ka. Po­red knji­ga i iko­na, u ri­zni­ci se ču­va­ju zbir­ke ob­red­nih pred­me­ta, cr­kve­nog ve­za, vla­di­čan­skih ode­ždi, gra­ma­ta, pe­ča­ta, od­li­ko­va­nja, umjet­nič­kih sli­ka i dru­gog. U ovoj bo­ga­toj zbir­ci is­ti­ču se pred­me­ti ko­ji se od­li­ku­ju lje­po­tom umjet­nič­ke i za­nat­ske iz­ra­de kao što je iz­u­zet­ni du­bo­re­zni i oko­va­ni krst vla­di­ke Ru­fi­ma, rad maj­sto­ra Đu­ra Čaj­ni­ča­ni­na iz 1634. go­di­ne. U zbir­ci dra­go­cje­no­sti od tek­sti­la zna­ča­jem i lje­po­tom umjet­nič­ke i za­nat­ske iz­ra­de iz­dva­ja se kru­na Sve­tog kra­lja Ste­fa­na De­čan­skog iz XIV vi­je­ka, dok su u zbir­ci cr­kve­nog ve­za po­seb­no zna­čaj­ni i li­je­pi pri­mjer­ci: epi­tra­hilj Sve­tog Sa­ve iz XII vi­je­ka i aer (vo­zduh) ma­na­sti­ra Mi­le­še­ve, rad di­ja­ka Ge­or­gi­ja iz 1660. go­di­ne. Bo­ga­ta je i vr­lo re­pre­zen­ta­tiv­na zbir­ka ode­ždi cr­no­gor­skih vla­di­ka iz di­na­sti­je Pe­tro­vi­ća, ra­đe­na od fi­nog bro­ka­ta sa zla­to­ve­zom. Ve­o­ma je za­ni­mlji­va zbir­ka od­li­ko­va­nja cr­no­gor­skih vla­di­ka kao i vjen­ča­ne kru­ne pre­sto­lo­na­sljed­ni­ka iz vla­dar­skih ku­ća Pe­tro­vić Nje­goš i Ka­ra­đor­đe­vić.
Ar­hiv
Po­red ri­zni­ce Ce­tinj­ski ma­na­stir po­sje­du­je i iz­u­zet­no bo­gat ar­hiv u ko­me su po­hra­nje­na ra­zna isto­rij­ska do­ku­men­ta. Me­đu nji­ma su po­seb­no zna­čaj­na ona ko­ja po­tvr­đu­ju ne­pre­ki­nu­to tra­ja­nje i va­žnost Osni­vač­ke po­ve­lje go­spo­da­ra Iva­na Cr­no­je­vi­ća Ce­tinj­skom ma­na­sti­ru to­kom pret­hod­nih 530 go­di­na, što ne posjeduje ni jed­na svje­tov­na usta­no­va u Cr­noj Go­ri. Isto­vre­me­no, ovaj kon­ti­nu­i­tet je pri­ro­dan, ako ima­mo u vi­du da je Ce­tinj­ski ma­na­stir te­melj na ko­jem su sa­zda­ni Ce­ti­nje i Cr­na Go­ra. Po­vo­dom obi­lje­ža­va­nja 530. go­di­šnji­ce osni­va­nja Ce­tinj­skog ma­na­sti­ra i 520. go­di­šnji­ce Obod­sko-ce­tinj­ske štam­pa­ri­je Mi­tro­po­li­ja cr­no­gor­sko-pri­mor­ska sa svo­jim Ce­tinj­skim ma­na­sti­rom pri­pre­mi­la je mo­no­gra­fi­ju o Ce­tinj­skom ma­na­sti­ru (ko­ja je u štam­pi) pr­vu ta­kve vr­ste u nje­go­voj vje­kov­noj isto­ri­ji. Ta­ko­đe, Mi­tro­po­li­ja je sa dru­gim sa­i­zda­va­či­ma pri­pre­mi­la, iz­no­se­ći na svje­tlost da­na, re­print iz­da­nje sa­ču­va­nog i za­sad je­di­nog pro­na­đe­nog ne­pot­pu­nog pri­mjer­ka dru­gog pe­to­gla­snog (od pe­tog do osmog gla­sa) di­je­la Ok­to­i­ha (Osmo­gla­sni­ka), štam­pa­nog u ovoj zna­me­ni­toj štam­pa­ri­ji. Na ovaj na­čin dat je pr­vo­ra­zred­ni do­pri­nos obi­lje­ža­va­nju va­žnih go­di­šnji­ca.
Jo­van Mar­kuš


Jed­no od naj­po­sje­će­ni­jih ho­do­ča­snič­kih mje­sta

U Ma­na­sti­ru se ču­va­ju i dru­ge ve­li­ke sve­ti­nje hri­šćan­ske va­se­lje­ne. Ma­na­stir Ro­đe­nja Pre­sve­te Bo­go­ro­di­ce, pod vječ­nim po­kro­vi­telj­stvom Pri­sno­dje­ve, is­kle­sao je na ka­me­nu pod­vi­žnič­kog ži­vlje­nja još jed­nog sve­ti­te­lja: Sve­tog Va­si­li­ja Ostro­škog, ko­ji je svo­je­vre­me­no bio đa­kon u Ce­tinj­skom ma­na­sti­ru i či­je su i mo­šti jed­no vri­je­me bo­ra­vi­le u nje­mu. Sve­ča­nim li­tur­gij­skim uno­še­njem iko­ne 19. ma­ja 2013, na ni­vou Mi­tro­po­li­je cr­no­gor­sko-pri­mor­ske, usta­no­vljen je da­tum pra­zno­va­nja mi­tro­po­li­ta Pe­tra II Pe­tro­vi­ća Nje­go­ša kao sve­ti­te­lja Cr­kve Bož­je. Sto­pa­ma Sve­tog Pe­tra Lov­ćen­skog, kao i nje­go­vog sve­tog stri­ca osve­će­na je sva­ka sto­pa ma­na­sti­ra. Da­nas, ve­li­ke hri­šćan­ske sve­ti­nje ko­je se na­la­ze u cr­kvi Ro­đe­nja Pre­sve­te Bo­go­ro­di­ce oko se­be sa­bi­ra­ju hri­šća­ne iz ci­je­log svi­je­ta, ta­ko da je Ce­tinj­ski ma­na­stir po­stao i jed­no od naj­po­sje­će­ni­jih ho­do­ča­snič­kih mje­sta.