-Autor: Vlada Stanković

Aja Sofija u srcu starog Istanbula jedan je od najsnažnijih aduta turskog predsjednika Redžepa Tajipa Erdogana u političkim odnosima sa Zapadom, ali i čitavim hrišćanskim svijetom. Uz stalnu prijetnju „otvaranja kapije” migrantima iz Sirije u Evropu, koja je nakon prvobitne panične reakcije prije svega najjače države Evropske unije, Njemačke, ipak značajno izgubila na snazi zbog neophodnosti evropskih milijardi posrnuloj turskoj privredi – Sveta Sofija je za Erdogana idealan politički simbol borbe za pravdu, ravnopravnosti islama i mjesta Turske među najuticajnijim državama današnjice.

Od 29. maja 1453. godine, kada je osvajač Carigrada sultan Mehmed II udarcem mača o mramorni pod Svete Sofije simbol hrišćanskog Istočnog rimskog carstva pretvorio u džamiju, ovo ikonično zdanje je ostalo središte osmanskog političkog islama sve do 1931. godine. Nastojanja Mustafe Kemala Ataturka da svoju novu Republiku radikalno odvoji od nasleđa osmanskog dugotrajnog propadanja – dobila su jedan od najupadljivijih izraza upravo u sudbini Svete Sofije koja je od 1. februara 1935. i formalno postala muzej – status u kome se i dalje nalazi. Politička centralnost Svete Sofije, njen značaj za čitav Balkan i široki prostor istočnog Mediterana, uslovljena je duboko političko-simboličnim karakterom ove građevine od samih njenih početaka.

U svom današnjem obliku, Sveta Sofija je završena 537. godine, ali je politički karakter njene izgradnje suštinski obilježio istoriju najveće crkve istočno-pravoslavnog svijeta i nenadmašnog arhitektonskog uzora, kako hrišćanskog tako i osmanskog svijeta. Car Justinijan (527-565), njen ktitor, bio je suočen sa najsnažnijom pobunom protiv cara koju je prestonica vidjela u milenijumskoj istoriji Vizantijskog carstva 532. godine. U pokušaju svrgavanja Justinijana, čiji je autokratski način vladavine za samo nekoliko godina ujedinio sve međusobno zavađene političke grupacije protiv cara, pobunjenici su spalili najveći dio centra tadašnjeg Carigrada, pa tako i prvobitnu crkvu Svete Sofije – božanske premudrosti, sazidane na mjestu paganskog hrama boginje mudrosti nakon Konstantinovog pohrišćanjenja Rimskog carstva i osvećenja prve hrišćanske prestonice – Carigrada, 330. godine. U svom pobjedničkom političkom programu obnove nakon gušenja pobune – uz započinjanje ratova za „obnovu Rimskog carstva”, kao najboljeg načina skretanja pažnje sa unutrašnjih problema – car Justinijan je sazidao veličanstvenu građevinu u centru prestonice prvenstveno kao simbol carske moći. Nimalo popularna u vrijeme zidanja upravo zbog tog privatnog carskog ideološkog zaleđa, ali i praktičnih razloga prisilnog otkupa zemlje u središtu Carigrada od najbogatijih prestoničkih porodica, Sveta Sofija je vjekovima ostala upravo simbol carske moći i tek je od 9. vijeka, sa politički snažnim ličnostima na mjestu carigradskog patrijarha, postala pravo središte i simbol crkvene, patrijaršijske moći vizantijske crkve koja je svoju vlast tada neposredno proširila i duboko u balkansko zaleđe prihvatanjem bugarskog i ostalih slovenskih naroda pod svoje okrilje – postavši simbol duhovne vlasti, što je u tom svom simboličnom vidu ostala i sve do danas.

Upravo zbog toga je Erdoganova „prijetnja” hrišćanskom svijetu posebno politički obojena. Iako nije nova, ona je do sada uvijek bila izražavana kroz glasove Erdoganovih „ekstremnijih” političkih saveznika, dok je njeno naglašavanje kao jedne od osnova političkog programa turskog predsjednika očigledno bilo podizanje uloga pred lokalne izbore 31. marta, u kojima njegova stranka može izgubiti kontrolu nad najvećim gradskim centrima, uključujući i Istanbul u kome je sam Erdogan započeo svoj politički uspon kao gradonačelnik. Ova „prijetnja” odraz je i potrebe turskog predsjednika da se pozicionira kao branitelj islama od nasrtaja najmoćnijih neprijatelja – samog američkog predsjednika koji je nakon premještanja američke ambasade u Jerusalim iz Tel Aviva i faktičkog priznavanja ovog grada za prestonicu Izraela, nedavno najavio i priznavanje izraelske suverenosti nad Golanskom visoravni. Suštinski isključen iz ekonomsko-politički najvažnijih događaja u istočnom Mediteranu, planova za EastMed gasovod koji bi prirodni gas iz rezervi koje se nalaze u vodama Isključive ekonomske zone Republike Kipar sproveo do Evrope, turski predsjednik je prinuđen da se okrene ovim snažnim simboličnim potezima. Interesi najvećih korporacija, a time i samih vlada, Amerike, Francuske i Italije, zajedno sa savezom Kipra, Grčke, Izraela i Egipta o korišćenju ovog prirodnog bogatstva vezuju ruke turskom predsjedniku, uprkos višegodišnjim naporima da se uključi u proces čija bi ekonomska dobit mogla proizvesti i ogromnu političku korist.

Tražeći načina da pošalje jasnu poruku o nemogućnosti zaobilaženja Turske u najvažnijim geopolitičkim kretanjima, Erdogan je još jednom pokazao svoj politički talenat, ističući kao jedan od najvažnijih argumenata u korist „vraćanja” Svete Sofije u džamiju i okolnost da bi tada ona bila otvorena za sve posjetioce, koji više ne bi morali da plaćaju skupe ulaznice za muzej i čekaju u redovima, već bi se slobodno kretali kao u obližnjoj Plavoj džamiji sultana Ahmeda. Da li će se turski predsjednik odlučiti za ovaj korak, kojim bi ostao bez jakog stalnog aduta u odnosima sa hrišćanskom svijetom i posebno moćnim Zapadom, pitanje je njegove političke procjene sopstvene unutrašnje ugroženosti, ali „jubilarnih” datuma za takav potez mu neće nedostajati u bliskoj budućnosti. Ukoliko godina 2031. kao stogodišnjica pretvaranja džamije u muzej djeluje predaleko, a 2035. kada je muzej Svete Sofije i zvanično počeo sa radom još dalje, stogodišnjica osnivanja Turske republike 2023. već je u dohvatu njegovog predsjedničkog mandata. A povoda za takvu eventualnu odluku neće nedostajati ni prije toga. I tu Unesko neće moći ništa da učini.

(Autor je redovni profesor Filozofskog fakulteta i upravnik Centra za kiparske studije)

Peščanik.net

---