Piše: Nik Gašaj


U multietničkim državama savremene Evrope i šire, najčešći modeli zaštite prava nacionalnih manjina su: teritorijalno-politička i kulturna autonomija. Na primjer, široka kolektivna prava i prava na samoorganizovanje su priznata manjinama u Finskoj i Italiji. U Finskoj postoji teritorijalna autonomija švedske manjine na ostrvima Oland, a pored toga uvedena je posebna švedska samouprava i “švedski parlament u Finskoj”. Švedski je uz finski prihvaćen kao zvanični jezik u Finskoj, a obezbijeđeno je i školovanje na švedskom, uključujući i univerzitetsko obrazovanje. Međutim, sve to ne dovodi u pitanje suverenite i teritorijalni integritet finske države.
U Italiji posebnu pažnju izaziva autonomija njemačke manjine u Južnom Tirolu zasnovana na posebnom Ustavom zakonu od 1972. godine. Pozitivna iskustva, pomenute autonomije od četiri decenije i više, nagovještava zaključak da je kroz takav model nađeno rješenje za dugogodišnje konflikte, bez ugrožavanja teritorijalnog integriteta Italije. Dalje, Njemci u Danskoj i Danci u Njemačkoj uživaju kulturnu autonomiju.
Ustav Španije, član 2, sadrži opšte jemstvo prava na autonomiju nacionalnosti i regiona.
Tako da manjine u Španiji: Katalonci, Galicijci i Baski uživaju kulturnu i teritorijalno-političku autonomiju. Valja naglasiti da, iako Baski učestvuju u ukupnom stanovništvu Španije samo sa 4 odsto, imaju akademiju nauka, univerzitet, institute, kulturne, prosvjetne i druge ustanove.
U SAD, postoji jedan broj nacionalnih manjina, kao što su: Indijanci, Portorikanci, Čikanosi, Havajičani itd. Ove grupe su nedobrovoljno inkorporirane u SAD, putem osvajanja ili kolonizacije. Nakon njihovog inkorporiranja, najveći broj ovih grupa stekao je specijalni politički Status. Na primjer, indijanska plemena priznata su kao „domaće nezavisne nacije“ sa svojim vladama, sudovima i ugovornim pravima. Portoriko je „komonvelt“, a Gvam-Guam je protektorat. Svaki od ovih naroda je ujedinjen pod federalnom vladom sa specijalnim pravom na samoupravu. Ove grupe takođe imaju prava koja se tiču upotrebe jezika i zemlje. Na Gvamu i Havajima, domorodački jezik ima jednaki status sa engleskim u školama, sudovima i drugim tipovima komuniciranja sa vlašću, dok je španski isključivi zvaničan jezik u Portoriku.
Kanada je usvojila federalni sistem koji daje frankofonskom stanovništvu Kvebeka regionalnu autonomiju. I Kanada i SAD, kao i skandinavske zemlje, priznaju samoupravna prava domoradačkim narodima. Belgija, Španija i Velika Britanija takođe su izabrali put garantovanja regionalne autonomije njihovim nacionalnim manjinama. Dakle, princip jednakosti zahtjeva da manjine imaju na raspolaganju iste instrumente za izgradnju njihovog nacionalnog identiteta kao i većinska ili veća nacija. Nepriznavanje, poništavanja i ugušenja manjinskih prava po pravilu vodi ka intoleranciji, manjinskoj nelojalnosti i interetničkoj konfrontaciji sa dalekosežnim negativnim posledicama.
Treba istaći da danas mnoge države Zapada u kojima manjine imaju značajno učešće u populaciji, prihvataju – kako iz moralnih načela, tako i iz razloga političke razboritosti – da su „višenacionalne”, prije nego „nacionalne” države. U ustavima ovih država često se naglašava da unutar njihovih granica postoje dvije ili više konstitutivnih nacija, i da svaka od ovih nacija ima legitimno pravo na svoj jezik i samoupravu neophodnu za očuvanje nacionalnog identiteta i kulture.
Značajni pomaci u pravcu priznavanja prava manjina kao kolektiviteta se čine i u zakonodavnim aktima zemalja Srednje i Istočne Evrope. Primjera radi, ukrajinski Zakon o nacionalnim manjinama Ukrajine od 1992. godine postavlja pravilo prema kojem „Država garantuje svim nacionalnim manjinama pravo na nacionalno-kulturnu autonomiju (član 6, stav 1). Prethodno je Ukrajina na osnovu referenduma od 1991. godine, formirala „Mađarsku autonomnu oblast“. Ustav Mađarske (član 48, stav 4) utvrđuje da „nacionalne i etničke manjine mogu da formiraju samoupravu na nivou lokalnih zajednica i na nivou države”. U članu 3, mađarskog zakona o pravima nacionalnih i etničkih manjina se precizira da su manjine koje žive u Republici Mađarskoj „državotvorni konstitutivni elementi”. Član 64, Ustava Slovenije predviđa posebna kolektivna prava za dvije autonomne manjine u Sloveniji, što uključuje i pravo na formiranje samouprave u regionima gdje ove zajednice žive. Riječ je o italijanskoj i mađarskoj nacionalnoj zajednici. U Ustavu Hrvatske, u članu 15, stav 2, manjinama je zajamčena kulturna autonomija. Hrvatska je 2002. godine donijela i Ustavni zakon o pravima nacionalnih manjina. Takođe, manjinama je obezbijeđena kulturna autonomija u Latviji, Estoniji itd.
U osnovnim odredbama Ustava Kine uređeno je da se „regionalna autonomija primjenjuje u područjima gdje neka manjinska zajednica živi u kompaktnoj zajednici“ (član 4, stav 1, alineja 3).
Pored osnovnih ljudskih prava i sloboda, Ustav Crne Gore, manjinskim narodima i drugim manjinskim nacionalnim zajednicama garantuje i posebna manjinska prava (član 79). Zatim, manjinska prava su regulisana i Zakonom o manjinskim pravima i slobodama. Ali, osnovni nedostatak tog zakona jeste o tome što je on običan zakon a ne Ustavni zakon poput Ustavnog zakona Republike Hrvatske o nacionalnim manjinama. Ustavni zakon ima jaču pravnu snagu od drugih zakona, koji u svakom slučaju ne mogu biti u suprotnosti, odnosno u neskladu sa njim.
Takođe, sadašnji obični zakon o manjinama ne sadrži kaznene odredbe za nesprovođenje zakona, pa se postavlja pitanje obaveznosti i odgovornosti za njegovu primjenu, i vezi s tim i pitanje ozbiljnog pristupa zakonopisca ovoj problematici, odnosno dovodi u sumnju stvarnu volju zakonodavca da je sve ono što je nominalno priznato i predviđeno ovim zakonom, zaista i ostvari.
Kao što je poznato nakon parlamentarnih izbora u Crnoj Gori, 16. oktobra 2016. godine, parlamentarnu većinu ne mogu formirati ni DPS ni opozicione stranke bez poslanika manjinskih partija. Dakle, manjinske partije su tast na vagi i one imaju istorijsku odgovornost da tu šansu iskoriste za suštinsko i faktičko unapređenje položaja manjinskih naroda u Crnoj Gori.
(Autor je politikolog)