-Piše: dr Miroslav Luketić

U posljednje vrijeme obnovile su se diskusije oko vjerodostojnosti oslobođenja Budve 8. novembra 1918. godine. Osporava se Srpskoj vojsci da je ona oslobodilac, postavljaju se zahtjevi za skidanje spomen- ploče koju je Opština Budva postavila 1931. godine iznad glavnog ulaza u Stari grad.
Profesionalna dužnost me obavezuje da kao naučnik-istoričar - autor više knjiga i priloga iz prošlosti Budve i Paštrovića, podsjetim javnost na taj istorijski događaj.
Okružje bokokotorsko, kojem je pripadala Budva, sa knježinama Maine, Pobori, Brajići i izdvojenom Opštinom Paštrovskom – odlukom velikih sila 1814. godine dodijeljeno je Austrougarskoj monarhiji. Dakle, Boka kotorska je više od sto godina, tj. sve do 1918. godine, ulazila u sastav Kraljevine Dalmacije, kao dio velike Austrougarske monarhije. Svi građani ovog kraja su bili austrijski državljani, glasali su i birali vlast; morali poštovati zakone; svoja građanska prava ostvarivali su u ovoj državi. Primjera radi: S.M.Ljubiša je bio šest puta biran za narodnog poslanika u Dalmatinskom saboru, bio je predsjednik Sabora i poslanik u Bečkom parlamentu.
Kada je Crna Gora 1914. godine objavila rat, austrijska vojska se povukla iz Budve i front je uspostavljen u Grblju. Više stotina žitelja ovoga kraja stupilo je dobrovoljno u crnogorsku vojsku. Kapitulacija Crne Gore 1916. godine primorala je dobrovoljce iz Budve i Paštrovića da napuste ovaj kraj i da zajedno sa srpskom vojskom pređu Albaniju i kao dobrovoljci ratuju zajedno na Solunskom frontu. U Muzeju Manastira Praskvica, na spomen- ploči urezana su imena Paštrovića - učesnika balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata; ima ih šest stotina.
Poslije kapitulacije Crne Gore, austrijska vojska je ponovo zaposjela Budvu; građani koji su bili u crnogorskoj vojsci ili su sarađivali sa njom, a nijesu odstupili, bili su uhapšeni; sedam Paštrovića je strijeljano na Španjoli u Herceg Novom; mnogi su bili internirani u logore; sprovođen je teror, naročito prema Paštrovićima, jer je njih najviše odstupilo sa srpskom vojskom i borilo se na Solunskom frontu.
Proboj Solunskog fronta i uspjesi na drugim frontovima doveli su do sloma Austrougarske monarhije. U Crnoj Gori je održana Podgorička skupština koja je odlučila da se Crna Gora ujedini sa Srbijom.
Boka kotorska nije imala svoje predstavnike na Podgoričkoj skupštini, jer ona nije ni bila dio Crne Gore. Nakon sloma Austrougarske monarhije, Boka kotorska, zajedno sa Budvom i Paštrovićima, na osnovu odluke Narodnog vijeća odlučila je da se pripoji Srbiji. Dakle, Budva nije ušla u sastav Srbije, odnosno Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca preko odluke Podgoričke skupštine, već samostalno.
Treba reći da se u to vrijeme u Boki kotorskoj većina žitelja izjašnjavala nacionalno kao Srbi. To isto važi i za područje Budve i Paštrovića.
Na Mitrovdan, 8. novembra 1918. godine, jedinice srpske vojske su svečano dočekane kao oslobodioci Budve. Poslije viševjekovne dominacije stranih sila Budva je dočekala oslobođenje. Bio je to narodni praznik za pamćenje.
Arhivska dokumenta i drugi izvori potvrđuju ovo i to se ne može osporavati. Kao očevidac detaljan opis dočeka srpske vojske na Mitrovdan, 8. novembra 1918. godine, dao je ugledni građanin Budve Milo Ljubiša (Arhiv Budve AB.FD)
Srpska vojska je za Budvu bila oslobodilačka vojska, to je bila njena vojska u kojoj se borilo blizu hiljadu boraca iz ovoga kraja.
Kao potvrdu opšteg narodnog oduševljenja oslobođenjem i ujedinjenjem sa narodima novostvorene južnoslovenske države - opština Paštrovska u Kastel Lastvi donijela je odluku da se ime mjesta Kastel Lastva promijeni u Petrovac – u čast srpskog kralja Petra Prvog oslobodioca. Velika svečanost održana je 12. decembra 1931. godine povodom osvećenja izgrađenog kolskog puta Cetinje-Budva. Osvećenje je obavljeno u 10 časova na Brajićima i otvorena je spomen - piramida. U 12 časova gosti su stigli u Budvu i tada je ban Zetske banovine otvorio spomen- ploču postavljenu iznad glavnog ulaza u Stari grad posvećenu srpskoj vojsci koja je 8. novembra oslobodila Budvu. Opština Budva je bana Krulja proglasila svojim počasnim građaninom.
U slavnom Trinaestojulskom ustanku 18. jula 1941. godine ustanici su na Brajićima porazili fašistički italijanski bataljon koji se kretao prema Cetinju.
Ogorčeni zbog poraza, fašisti su nakon toga u Budvi pucali u spomenik S.M.Ljubiše u parku; srušili ga, sa postamenta odnijeli dva bočna izlivena bronzana reljefa.
Tom prilikom, italijanski pukovnik – komandant Budve naredio je da se skine spomen- ploča iznad gradskih varta.
Predsjednik budvanske opštine u to vrijeme bio je Petar Luketić, iskreni rodoljub, čovjek široke kulture i znalac stranih jezika. Suočen sa naredbom o skidanju ploče, predsjednik se obratio komandantu riječima: „Gospodine pukovniče! Vidite li na starim gradskim zidinama brojne simbole mletačke vladavine: isklesane lavove, grbove i natpise, njih naš narod nije dirao, nije skidao, iako oni predstavljau znakove tuđinske vladavine na ovim prostorima. Vi, kao predstavnik nacije koja se ponosi starom kulturom, naređujete da se skine naš spomenik, u našoj zemlji“.
Predsjednikove riječi su djelovale, pukovnik je odustao od naredbe i ploča je bila spasena.
Bilo je pokušaja sedamdesetih godina prošlog vijeka od strane uticajnih pojedinaca da se ploča skine; nakon zemljotresa, prilikom obnove grada, ponovo je bilo pokušaja skidanja ploče, ali Savez boraca i odgovorni opštinski organi i pojedinci nijesu dozvolili taj postupak. Crna Gora je Ustavom definisana kao građanska država, bez većinskog naroda, gdje svi građani imaju ista prava i obaveze. Crnogoraca ima manje od polovine; Srba ima oko jedna trećina; najbrojnije su manjine Bošnjaka, Albanaca, Hrvata i dr. Multietnički sastav Crne Gore predstavlja njeno veliko bogatstvo, ali i obavezu da se ničim ne remeti nacionalni identitet svih naroda koji žive u njoj.
U Budvi živi znatan broj stanovnika koji se izjašnjavaju kao Srbi. Njihova prava, kulturu, jezik, vjeru, istoriju niko nema pravo da ugrožava, a pogotovo da skrnavi sjećanja na njihove pretke koji su se hrabro borili u sastavu crnogorske i srpske vojske u Prvom svjetskom ratu.
Ja to i lično doživljavam kao atak na moj nacionalni identitet: moj otac je bio osuđen na smrt od strane austrijskih vlasti; zajedno sa bratom Petrom bio je dobrovoljac na Solunskom frontu; moj đed Ivo, sa bratom Jovom i sa sinom Nikom - mojim ujakom, proša je albansku golgotu. Nosioci su Balkanske spomenice. Uz to, cijela naša porodica je svoj antifašizam i rodoljublje pokazala u Drugom svjetskom ratu.
Još jednu napomenu želim da istaknem. Pojedinci kojima smeta spomen- ploča navode i podatak da srpska vojska nije borbom oslobodila Budvu i da zato ploču treba i skinuti. Istina je da su jedinice srpske vojske ušle u Budvu bez borbe, ali i ja sam, kao sedamnaestogodišnji partizan, sa puškom u ruci, zajedno sa drugovima ušao 22. novembra 1944. godine bez borbe u Budvu, jer su se njemačke snage prije toga povukle. Zar ćemo radi toga osporavati datum oslobođenja Budve – 22. novembar.