Za vri­je­me Kra­lje­vi­ne Ju­go­sla­vi­je, u Plje­vlji­ma je bio raz­vi­jen kul­tur­no- za­bav­ni ži­vot. Na tom pla­nu dje­lo­va­la su mje­sna dru­štva: Srp­sko pje­vač­ko dru­štvo Brat­stvo, So­kol­sko dru­štvo, Po­dru­žni­ca Ko­la srp­skih se­sta­ra, Po­dru­žni­ca Gaj­re­ta, 48. pje­ša­dij­ski puk, knji­ža­ra i dru­ga. Ta dru­štva i udru­že­nja bi­la su glav­ni no­si­o­ci kul­tur­no-pro­svjet­nih, za­bav­nih i sport­skih zbi­va­nja u Plje­vlji­ma i su­sjed­nim mje­sti­ma. Odr­ža­va­ne su po­zo­ri­šne pred­sta­ve, kon­cer­ti, za­ba­ve, po­zna­ti ko­stim-ba­lo­vi, so­kol­ski sle­to­vi, fud­bal­ske i dru­ge utak­mi­ce, konj­ske tr­ke, ne­ko­li­ko aero-mi­tin­ga, otva­ra­ne su knji­ža­re, či­ta­o­ni­ce, đač­ke tr­pe­ze i dru­gi ob­li­ci ra­da. Zna­ča­jan do­pri­nos kul­tur­nom i za­bav­nom ži­vo­tu da­va­le su i škol­ske pro­sla­ve i za­ba­ve. Pam­te se po­zo­ri­šne pred­sta­ve, kon­cer­ti, re­ci­ta­ci­je i iz­lo­žbe uče­ni­ka i dru­ge za­ba­ve. Naj­or­ga­ni­zo­va­ni­je su sva­ka­ko bi­le sve­to­sav­ske pro­sla­ve u ško­li i ve­čer­nje sve­to­sav­ske za­ba­ve u sa­li KPD „Brat­stvo”. Pri­su­stvo sve­to­sav­skim pro­sla­va­ma bi­lo je slo­bod­no, dok su za za­ba­ve na­pla­ći­va­ne ula­zni­ce.
Ško­lo­va­nje mu­sli­man­ske dje­ce u cr­no­gor­skim i srp­skim ško­la­ma po­sli­je oslo­bo­đe­nja (1912) bi­lo je re­gu­li­sa­no Lon­don­skim ugo­vo­rom o mi­ru iz­me­đu Sr­bi­je, Cr­ne Go­re, Bu­gar­ske i Grč­ke sa Tur­skom od 17/30. ma­ja 1912. go­di­ne, po ko­me su Tur­ci ima­li rok od dvi­je go­di­ne da za­dr­že tur­sko dr­ža­vljan­stvo i na­pu­ste oslo­bo­đe­ne te­ri­to­ri­je, ili da osta­nu po­da­ni­ci gdje su se za­te­kli (u Cr­noj Go­ri i Sr­bi­ji). Sa otva­ra­njem ško­la za nji­ho­vu dje­cu i dje­cu Sr­ba mu­ha­me­dan­ske vje­re če­ka­lo se na na­ve­de­no opre­dje­lje­nje iz mi­rov­nog ugo­vo­ra. Me­đu­tim, cr­no­gor­ske i srp­ske vla­sti sta­le su na sta­no­vi­šte da mu­sli­man­ska dje­ca ne gu­be u vre­me­nu dok se ne usta­no­vi opre­dje­lje­nje i da im se pri­zna pra­vo stu­pa­nja u dr­žav­ne sred­nje i struč­ne ško­le u Cr­noj Go­ri i Sr­bi­ji. U skla­du s tim, svi uče­ni­ci tur­skih ško­la pri­ma­ni su u od­go­va­ra­ju­ći raz­red pre­ma svom pret­hod­nom ško­lo­va­nju, pri če­mu od njih ni­je bi­lo tra­že­no da po­lo­že di­fe­ren­ci­jal­ne is­pi­te i bez ospo­ra­va­nja vri­jed­no­sti škol­skih do­ku­me­na­ta o do­ta­da­šnjem ško­lo­va­nju i uspje­hu ko­je su uče­ni­ci mo­gli pod­ni­je­ti. Ka­sni­je su uče­ni­ci pro­vje­ra­va­ni iz po­zna­va­nja srp­skog je­zi­ka, ne ra­di sa­mog zna­nja, već ra­di uskla­đi­va­nja na­stav­nog pro­ce­sa. To je bio kraj­nje to­le­ran­tan stav dr­žav­nih vla­sti Cr­ne Go­re i Sr­bi­je pre­ma svo­jim po­da­ni­ci­ma. Me­đu­tim, du­go­traj­na tur­ska oku­pa­ci­ja srp­skih ze­ma­lja osta­vi­la je te­ške po­sle­di­ce i u škol­stvu. Mu­sli­ma­ni su i na­kon oslo­bo­đe­nja od tur­ske upra­ve du­go vre­me­na ra­di­je svo­ju dje­cu sla­li u islam­ske vjer­ske ško­le u Plje­vlji­ma, Sa­ra­je­vu i Sko­plju ne­go u dr­žav­ne svje­tov­ne ško­le, gdje se hri­šćan­ska vje­ro­na­u­ka odav­no iz­u­ča­va­la kao je­dan od pred­me­ta. Otu­da je sve do sre­di­ne tre­će de­ce­ni­je dva­de­se­tog vi­je­ka u gim­na­zi­ji u Plje­vlji­ma bi­lo ma­lo dje­ce mu­ha­me­dan­ske vje­ro­i­spo­vi­je­sti. Ta­kav od­nos će se u iz­vje­snoj mje­ri odr­ža­ti sve do 1941. go­di­ne. U ve­zi sa upi­som mu­sli­man­ske dje­ce, Ni­ko­la Mi­nić, di­rek­tor gim­na­zi­je u Plje­vlji­ma, za­tra­žio je od Mi­ni­star­stva pro­svje­te 19. mar­ta 1919. go­di­ne, uput­stvo: „Mo­gu li se u gim­na­zi­ji pri­ma­ti i pod ko­jim uslo­vi­ma mu­sli­man­ska dje­ca ko­ja su još 1912. go­di­ne svr­ši­la pr­vi i dru­gi raz­red tur­ske gim­na­zi­je i ka­ko im se ra­ni­je uče­nje ima ra­ču­na­ti“. U od­go­vo­ru Mi­ni­star­stva kon­stan­to­va­no je: „Uče­ni­ke tur­ske gim­na­zi­je pri­ma­ti kao uče­ni­ke tu­đih sred­njih ško­la sa ro­kom od šest mje­se­ci za po­la­ga­nje osnov­nih stva­ri iz srp­skog je­zi­ka. Ro­ko­vi ško­lo­va­nja kao i osta­lim uče­ni­ci­ma.“ Iz ovog od­go­vo­ra uoča­va se to­le­ran­tan stav pro­svjet­nih vla­sti Kra­ljev­stva Sr­ba, Hr­va­ta i Slo­ve­na­ca da se omo­gu­ći za­jed­nič­ko ško­lo­va­nje uče­ni­ka iz raz­li­či­tih škol­skih si­ste­ma či­ji je ma­ter­nji je­zik bio srp­ski. U škol­skoj 1918/19. go­di­ni od 203 uče­ni­ka gim­na­zi­je sa­mo je 7 bi­lo islam­ske vje­ro­i­spo­vi­je­sti. Ne­što ka­sni­je, u go­di­šnjem iz­ve­šta­ju gim­na­zi­je za škol­sku 1923/24. go­di­nu, pri­bi­lje­že­no je da „gim­na­zi­ju po­sje­ću­ju u pri­lič­nom bro­ju i Sr­bi mu­ha­me­dan­ske vje­re, što je ve­li­ka ret­kost da mu­ha­me­dan­ci po­sje­ću­ju sred­nje ško­le u Ju­žnoj Sr­bi­ji.“ U škol­skoj 1924/25. go­di­ni za­bi­lje­že­no je da mu­sli­man­sko sta­nov­ni­štvo „ne gle­da odu­še­vlje­no ni na ško­lu, u ko­ju ne­će da idu, ni­ti na ovu ze­mlju, i pri­je je sklo­no da uka­že na ne­do­sta­ke na­še ad­mi­ni­stra­ci­je ne­go na bla­go­sta­nje ko­je je ov­dje od 1912. go­di­ne na­stu­pi­lo“. Pr­vi uče­nik iz mu­sli­man­ske po­ro­di­ce je tek u škol­skoj 1926/27. go­di­ni, pri­stu­pio po­la­ga­nju Vi­šeg te­čaj­nog is­pi­ta (ve­li­ke ma­tu­re). Sa­ču­va­na je i pred­stav­ka gru­pe gra­đa­na mu­sli­ma­na upu­će­na Mi­ni­star­stvu pro­svje­te od 3. ok­to­bra 1930. go­di­ne pro­tiv od­lu­ke upra­ve gim­na­zi­je da „ubu­du­će mu­sli­man­ska dje­ca ko­ja po­sje­ću­ju gim­na­zi­ju, pro­tiv­no do­sa­da­šnjem sta­nju i obi­ča­ju, mo­ra­ju no­si­ti pro­pi­sa­ne škol­ske ka­pe ko­je no­se i osta­la ne­mu­sli­man­ska dje­ca, sa okvi­rom – stre­hom nad čla­vom i oči­ma; da mo­ra­ju go­lo­gla­vi sje­dje­ti u raz­re­du; i da mo­ra­ju na uli­ci po­zdra­vlja­ti ski­da­njem ka­pe... ova­kav po­stu­pak na­še dje­ce, ozna­čio bi ve­li­ki gu­bi­tak u oči­ma svi­je­ta... ka­ko sma­tra­mo po do­sa­da­šnjem obi­ča­ju, da dje­ca po­zdra­vlja­ju svo­je star­je­ši­ne i sta­ri­je oso­be ru­kom k če­lu; da no­se ka­pu bez stre­he nad oči­ma (fes) i da sje­de pod ka­pom u uči­o­ni­ca­ma.“ (NA­STA­VI­ĆE SE)

PRI­RE­DIO: MI­LA­DIN VELj­KO­VIĆ