Pri­pre­mio: Ivan Mi­lo­še­vić


Iz krat­kog pri­ka­za Su­li­ne mi­sli jed­no­sob­no je za­klju­či­ti da je nje­go­va mi­sao obim­na, ob­u­hva­ta­na, du­bo­ka, te da pred­sta­vlja sim­bo­li­ku na­rod­nog du­ha vre­me­na u ko­jem je Su­la ži­vio. Nje­go­va mi­sao po mno­go če­mu je i uni­ver­zal­na jer nam da­je sa­zna­nje o pi­ta­nji­ma ko­je čo­vjek od­go­ne­ta od ka­da je po­čeo mi­sli­ti, na­ro­či­to o svr­si po­sto­ja­nja, uzro­ci­ma ko­ji pri­mar­no od­re­đu­ju čo­vje­kov ži­vot, o do­bru i zlu, svje­tlo­sti i ta­mi, prav­di i pra­vič­no­sti, slo­bo­di i dru­gim vri­jed­no­sti­ma ko­je su za čo­vje­ka vječ­na i ne­pre­bo­la­zna.
U me­to­do­lo­gi­ji svo­jih sa­zna­nja on je vo­đen in­sti­tu­ci­jom ta­len­to­va­nog po­je­din­ca i is­ku­stve­nim na­sle­đem. Znao je da se slu­ži lo­gi­kom, da op­ser­vi­ra dru­štve­nu stvar­nost, da pri­mje­nju­je so­ci­jal­no pro­svje­ći­va­nje, po­la­ze­ći od obi­čaj­nih i mo­ral­nih nor­mi, a ne­što ka­sni­je i prav­nih, ka­da se po­ste­pe­no po­če­la for­mi­ra­ti cr­no­gor­ska dr­ža­va. On se ni­je u op­ser­va­ci­ja­ma za­do­vo­lja­vao po­vr­šno­šću, već je za­la­zio u uzroč­no-po­sle­dič­nu zbi­lju, ta­ko da je bio ve­li­ki po­zna­va­lac ljud­ske psi­ho­lo­gi­je, struk­tru­re ljud­skih du­ša, de­vi­ja­ci­ja ko­je sta­nu­ju u ljud­skoj lič­no­sti i sna­žno je po­ku­ša­vao i uspi­je­vao da kod lju­di afir­mi­še ono što kod čo­vje­ka bi­lo lo­še, što je za­u­sta­vlja­lo nje­gov rast i raz­voj, što je ško­di­lo po­ro­di­ca­ma, brat­stvi­ma, ple­me­ni­ma, efi­ci­jel­noj i neo­fi­ci­jel­noj Cr­noj Go­ri. Nje­gov duh le­tio je na kri­li­ma na­rod­nog du­ha i nji­me se hra­nio i po­stao pra­va ras­koš ko­ja je in­spi­ri­sa­la, mo­ti­vi­sa­la, usmje­ra­va­la, pro­svje­ći­va­la, da­va­la ozbilj­nost i smi­sao svim to­ko­vi­ma i pro­ce­si­ma ko­ji su bi­li u slu­žbi na­pret­ka i raz­bo­ja. On je ve­o­ma ra­no shva­tio da je du­ša na­ro­da sna­ga ko­ju tre­ba usmje­ra­va­ti, ali ne i mi­je­nja­ti, jer du­šev­na sna­ga sva­kog na­ro­da je pro­dukt isto­rij­skog ho­da i nje­go­ve kul­tu­re. Su­la je svoj bi­stri um na­slo­nio na toj sna­zi na­ro­da i ti­me se­bi omo­gu­ćio da iz­ra­ste u na­rod­nog fi­lo­zo­fa, pa­me­ta­ra i gla­sno­go­vor­ni­ka auten­tič­nih na­rod­nih in­te­re­sa, strep­njim, ilu­zi­ja i za­blu­da.
U vre­me­nu ka­da je Su­li­na mi­sao stva­ra­na, ka­da se ras­cvje­ta­va­la i ka­da se sna­ži­la i po du­bi­ni i ši­ri­ni, u Cr­noj Go­ri se ži­vje­lo mu­ko­trp­no i tje­skob­no. Ipak, u su­ro­voj ma­te­ri­jal­noj osku­di­ci ni­je se bi­lo bez ide­a­la i kul­to­va, na­ro­či­to kul­ta čoj­stva, kul­ta ju­na­štva i kul­ta slo­bo­de. „Čo­vjek bez slo­bo­de ovan u to­ru” go­vo­rio je Su­la. On je znao da tre­ba bi­ti pli­vač na na­rod­nom du­hu, nje­go­va ver­ti­ka­la i um­ni oslo­nac ob­ja­šnja­va­ju­ći čo­vje­ka sa­mom čo­vje­ku, go­vo­re­ći mu da je on sam se­bi ve­li­ka enig­ma, te da se sva­ki po­je­di­nac mo­ra sam sa so­bom hra­bro sri­je­ta­ti či­ste­ći du­šu od ko­ro­va slič­no či­šće­nje vla­sti­te nji­hve ili kuć­nog dvo­ri­šta. Slič­no is­tak­nu­tim evrop­skim fi­lo­zo­fi­ma, Su­la je lju­de di­je­lio na one: ko­ji ku­pe stva­ri, na one ko­ji te­že ka zna­nju i ona one ko­ji bi že­lje­li bi­ti mu­dri, od­no­sno du­hov­ni. Znao je da svi lju­di ne mo­gu bi­ti do­bri, te da je do­bro­ta ka­va­ljer­stvo du­ha, pa se za­la­gao da se ni gre­šni ne ka­žnja­va­ju ne­hu­ma­nim sred­stvi­ma. Znao je re­ći: „Ako imaš čo­vje­ka is­pred se­be slo­bod­no idi”, a što zna­či da je od pred­vod­ni­ka zah­ti­je­va­ju da bu­du lju­di u pra­vom mo­ral­nom smi­slu. Mi­šlju „da pra­va po­sto­je, ona se ne us­po­sta­vlja­ju, već sa­mo za­ko­ni­ma ure­đu­ju” u su­šti­ni je ro­do­na­čel­nik pri­rod­nog pra­va, i ta mi­sao mo­že ući u ri­zni­ce Fi­lo­zo­fi­je i so­ci­o­lo­gi­je pra­va, slič­no He­ge­lo­vim ili Kan­to­vim po­gle­di­ma o ovoj ma­te­ri­ji. Ta­ko­đe, mi­sao „da se ubi­ja­njem po­ga­ne ri­je­či ubi­ja slo­bo­da”, Su­la za­u­zi­ma do­stoj­no mje­sto u isto­ri­ji po­li­tič­ke mi­sli u osva­ja­nju de­mo­kra­ti­je i ljud­ske slo­bo­de.
Su­la bri­ljant­no raz­mlji­šlja o ljud­skim po­tre­ba­ma ka­ko ma­te­ri­jal­nim ta­ko i aspi­rat­nim. On sma­tra da čo­vjek tra­ži od ži­vo­ta mno­go kad ka­že „ko­ru lje­ba da ni­je gla­dan”. Da­kle, tra­ži ka­kvu hra­nu za bi­o­lo­ški op­sta­nak, za­tim „knji­gu da ni­je sli­jep”, jer bez zna­nja čo­vjek te­ško da mo­že bi­ti to što je­ste, pa na­sta­vlja „slo­bo­du da smi­je zbo­ri­ti”. Za­i­sta, mu­dra mi­sao u ko­joj su sa­bra­ne pri­mar­ne ljud­ske po­tre­be. On fe­no­me­nal­no ka­že čo­vje­ku i dru­štvi­ma, struk­tu­ru ljud­skih po­tre­ba, na pr­vom po­gle­du uza­nih, a ni­je baš ta­ko, jer se i da­nas mno­gi bo­re za mi­ni­mal­nu eg­zi­sten­ci­ju, i ni­je­su u mo­guć­no­sti da se ško­lu­ju, a da ne go­vo­ri­mo o slo­bo­di kao lič­nom, dru­štve­nom i po­li­tič­kom fe­no­me­nu.
(Kraj)