- PRIREDIO: Miladin VELjKOVIĆ

Zbog čega su se odnosi između Jugoslavije i Albanije poslije Drugog svjetskog rata, od početne saradnje i jugoslovenske pomoći toj zemlji, pretvarali u svoju suprotnost, u stalne sukobe i neprestane svađe, i koliko su svemu tome doprinosile velike sile? Najbolji i najtačniji odgovor na ta i mnoga slična pitanja, daje obimna knjiga „Jugoslavija, Albanija i velike sile (1945–1961)“, autora prof. dr Aleksandra Životića, vanrednog profesoroa Filozofskog fakulteta u Beogradu, na odsijeku za istoriju. Knjigu su zajednički izdali beogradski „Arhipelag“ i Institut za noviju istoriju Srbije iz Beograda, a uz njihovu saglasnost i autorovo odobrenje, u narednih nekoliko brojeva, prenijećemo dio teksta koji govori o otvaranju albanskog pitanju u Jugoslaviji, konfrontaciji Jugoslavije i Sovjetskog Saveza i albanskom pogledu na Jugoslaviju u periodu 1948–1954.
Prof. dr Aleksandar Životić, rođen je 1981. godine u Beogradu, u kome je kao najbolji student u generaciji diplomirao na Katedri za istoriju Jugoslavije Filozofskog fakulteta u Beogradu, na kome je magistrirao i doktorirao. Prije prelaska na Filozofski fakultet, radio je u Institutu za noviju istoriju Srbije. Bavi se istraživanjem vojne i diplomatske istorije socijalističke Jugoslavije i slovi za jednog od najznačajnijih istoričara novije generacije u savremenoj srpskoj istoriografiji. Pored ove, objavio je i knjige: „Jugoslavija i Suecka kriza 1956–1957“, „Jugoslavija i Arapsko-izraelski rat 1967“ (koautor s Draganom Bogetićem), „Napukli monolit – Jugoslavija i svijet 1942–1948“ (koautorstvo s akademikom Ljubodragom Dimićem), „Jugoslovensko-sovjetske vojne suprotnosti (1947–1957)“, kao i veliki broj članaka u domaćim i stranim časopisima.
„U kontaktima između jugoslovenskih i albanskih predstavnika od 1944. do 1946. pitanje statusa djelova jugoslovenske teritorije većinski naseljenih albanskim stanovništvom je često pominjano. Unutar jugoslovenskog partijskog rukovodstva su se iskristalisala dva gledišta. Jedno da te teritorije treba ustupiti Albaniji, a potom ih integrisati u jednoj zajedničkoj državi, i drugo da taj prostor treba da ostane u Jugoslaviji i da potom u procesu ujedinjenja Jugoslavije i Albanije granica između Albanaca u Jugoslaviji i Albanaca u Albaniji nestane. Albanska strana je često potezala to pitanje. Stvar je posebno aktuelizovana u vrijeme posjete Envera Hodže Jugoslaviji 1946. Pošto Hodža nije naišao na podršku Josipa Broza Tita, a za takvu politiku nije imamo ni pomoć Sovjetskog Saveza, to pitanje sa albanske strane sve do sukoba 1948. nije ponovo pokretano. Usled sve oštrijeg sukoba sa zapadnim svijetom, Albancima ni Velika Britanija, ni SAD nijesu nudili podršku za teritorijalna proširenja na račun jugoslovenskih teritorija, kao vid kompenzacije za eventualnu predaju sjevernog Epira Grčkoj. Ipak, albanska vlada je iskoristila novonastali sukob da ponovo potegne pitanje statusa Albanaca u Jugoslaviji. Isključenje Jugoslavije iz Informbiroa, međunarodnog komunističkog pokreta i zajednice zemalja narodne demokratije, za autoritarnog i nadasve ambicioznog lidera albanskih komunista Envera Hodžu, bila je prilika da uz pomoć Sovjetskog Saveza ostvari svoj lični, ali i opštealbanski politički ideal i koncept „Velike Albanije“ priključenjem jugoslovenskih oblasti naseljenih Albancima, a posebno Kosova i Metohije Albaniji.
Početkom sukoba sredinom 1948. albanska vlada je nagovještavala ponovno otvaranje pitanja statusa albanske manjine u Jugoslaviji. Suočena sa opasnošću otvaranja krupnog problema i poučena teškim iskustvima iz prošlosti, jugoslovenska vlada je požurila da sastavi presjek stanja albanske manjine u Jugoslaviji. Realno se strahovalo od mogućeg podsticanja albanske pobune s teritorije Albanije. Takav strah nije bio iracionalan, ako se uzme u obzir činjenica da je albansko stanovništvo na prostoru Jugoslavije, bilo uglavnom neprijateljski raspoloženo prema komunističkim vlastima. Zato je republičkim vladama naloženo da dostave detaljne izvještaje o albanskoj populaciji na svojoj teritoriji. U Crnoj Gori Albanci su živjeli u tri sreza – barskom, titogradskom i andrijevičkom. Ukupno je na teritoriji Crne Gore živjelo 22.447 Albanaca, prema podacima crnogorske vlade. Na teritoriji Makedonije je živjelo 201.749 Albanaca koji su kompaktno naseljavali djelove zapadne Makedonije, pretežno uz jugoslovensko-albansku granicu. Procentualno, Albanci su činili oko 17,5% ukupnog stanovništva te jugoslovenske republike. Najveći dio albanske populacije u Jugoslaviji je naseljavao prostore Kosova i Metohije, gdje je prema zvaničnim podacima 1948. živjelo 520.000 Albanaca, odnosno oko 71% ukupnog broja stanovnika Kosovsko-metohijske autonomne oblasti. Jugoslovensku vladu posebno je zabrinjavala činjenica da albansko stanovništvo kompaktno naseljava teritoriju duž granice između Jugoslavije i Albanije. Pošto su oružane provokacije na granici započele još u ljeto 1948, strahovalo se da se ne ponove gorka iskustva iz prošlosti i dođe do eventualne oružane pobune Albanaca u Jugoslaviji.
Odmah nakon izjave albanskog Centralnog komiteta o podršci Rezoluciji Informbiroa reagovao je Centralni komitet Komunističke partije Makedonije, koji je u svom saopštenju istakao da je vođstvo albanskih komunista takvim svojim stavom podstaklo šovinističke i nacionalističke grupacije među Albancima na Kosovu, Metohiji i u Makedoniji da otvoreno rade protiv jugoslovenskih vlasti.
(NASTAVIĆE SE)