Promjena koju je kralj Milutin svojom vladavinom donio srpskoj srednjovjekovnoj državi ogledala se u svom drugom aspektu u čvrstom, gotovo potpunom vezivanju za Vitantijsko carstvo, uprkos brojnim diplomatskim vezama, dogovorima, obećanjima i manevrima koje je kralj razvijao, održavao ili u koje se upuštao s papskom kurijom, zapadnim vladarima i plemićima. U okolnostima kada su se Vizantinci poslije poluvjekovnog izgnanstva iz prestonice na Bosforu ponovo učvrstili u Carigradu nakon 1261. godine, kralj Milutin je savezom s vizantijskim carem vjenčanjem sa carevom u purpuru rođenom kćerkom na izmaku 13. stoljeća izborio sebi izuzetan položaj tik uz vasilevsa Romeja i ideološko-političkog predvodnika svih hrišćana. Kao zet „cara Rimljana“, za koje su se Vizantinci uporno smatrali, kralj Milutin je od proljeća 1299. godine, kada je na Uskrs vjenčanjem s princezom Simonidom svečano sklopljen savez, snažno zakoračio u drugi period svoje vladavine, idejno i politički potpuno drugačiji od prethodnih dvadeset godina zajedničke vladavine sa starijim bratom Stefanom Dragutinom. Obojica su bili pod osjetnim pokroviteljskim okom svoje moćne majke, kraljice Jelene Anžujske.

Ako se ima na umu prekretnički karakter Milutinove vladavine, ne čudi okolnost da jedina savremena monografija o Milutinovom vremenu i politici srpskog kralja nosi zanimljiv i pomalo provokativan naslov „Stvaranje srpskog carstva. Kralj Milutin“, već čudi što je ovo obimom skromno, ali idejama bogato, djelo grčkog vizantologa i medieviste Leonidasa Mavromatisa ostalo usamljeno u skorijoj naučnoj bibliografiji srednjovjekovne Srbije, ali i Balkana uopšte. Mavromatisovo djelo usmjereno je, međutim, na period istorije srpske države koji počinje tek s Milutinovim dolaskom na presto 1282. godine, kao prvim, zapravo odlučujućim korakom u budućoj ekspanziji države Nemanjića prema jugu, osvajanjima i učvršćivanju vlasti na vizantijskim teritorijama. Rane godine Milutinovog života i razvoj srpske države prije Milutinovog preuzimanja prestola od starijeg brata 1282. godine, ostale su izvan interesa grčkog naučnika, čija analiza razvoja srpskog društva krajem 13. i u prvim decenijama 14. vijeka donosi interesantne i vrlo važne rezultate, nedovoljno poznate našoj sredini, najprije stoga što protivurječe pojedinim zaključcima uglednih domaćih stručnjaka. Ocjene Leonidasa Mavromatisa o karakteru srpskog društva suprotne su prije svega stavovima Georgija Ostrogorskog (iznijetim u djelu o Stefanu Dušanu i srpskoj vlasteli njegovog doba), te su naišle na neodgovarajući, a priori negativan stav, uslovljen nekritičkim, adorativnim odnosom kasnijih pokoljenja srpskih istoričara prema djelima velikih prethodnika – za šta oni sami, ugledni prethodnici, treba posebno istaći, ne snose odgovornost.

Značajno mjesto koje kralj Milutin zauzima u istoriji srednjovjekovne srpske države, njegova dugotrajna vladavina i aktivna i vrlo promjenljiva politika koju je na više strana vodio kao da su obeshrabrivali domaće istraživače da se ozbiljnije posvete rasvjetljavanju te značajne četiri decenije povijesti države Nemanjića, analizi promjena koje su uslijedile kao posledica novih odnosa u srpskom vladajućem rodu i novog političkog puta srpske države koji je Milutin utemeljio. Brojni prilozi posvećeni pojedinačnim, nekad vrlo važnim, ali ipak sitnijim temama, uprkos svojoj vrijednosti, nijesu mogli da zaokruže sliku o najvažnijim aspektima politike Stefana Uroša (II) Milutina. Određena nedorečenost podataka samih istorijskih izvora i ambivalentnost izrečenih sudova o kralju Milutinu – koja se srijeće već u njemu savremenim izvorima različitog porijekla – prenijeta je velikim dijelom nekritički i u modernu istoriografiju, nemoćnu da ponudi nova tumačenja problema očiglednih već pionirima srpske i međunarodne medievistike.

Malobrojnost i nerijetko problematičnost izvornih podataka koji prate svako izučavanje srednjovjekovlja u slučaju kralja Milutina i njegovog doba praćeni su i okolnošću da veliki broj važnih informacija potiče upravo iz savremenih vizantijskih izvora, bez čijeg se detaljnog tumačenja i pravilnog shvatanja ne može razumjeti ni Milutinova epoha, niti se postupci samog kralja i ostalih savremenika mogu postaviti u pravilan istorijski kontekst.

PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

(NASTAVIĆE SE)

---