Kao što je to Lenjin predvidio 1917, film je za istočne Evropljane postao „najvažnija umjetnost”. On je potpomogao sprovođenje njihovih revolucija i promjenu njihovih društava. Istovremeno je uspio da dosegne formalnu sofisticiranost kakva nije viđena nigdje drugdje u svijetu. Postoje brojni razlozi koji to mogu da objasne, ali dva se odmah izdvajaju po svom značaju. Po svojoj kulturi zemlje istočne Evrope uvijek su bile naklonjene onoj vrsti senzualnog razmišljanja koje proizvodi velike filmove i stvara nov filmski jezik. Kroz cijelu istoriju njihovo shvatanje umjetničkih oblika uvijek je bilo istovremeno apstraktno i konkretno strukturalno.

Nije stoga čudno da je sredina koja je proizvela Ežena Joneska, Franca Kafku, Karela Čapeka i Stanislava Lema, proizvela i Veru Hitilovu, Jana Njemeca i Mikloša Janču, jer svi ti umjetnici spajaju romantizam i cinizam sa snažnim osjećajem egzistencijalnog apsurda. Drugo, u najvećem dijelu svoje istorije zemlje istočne Evrope bile su pljačkane, kolonizovane, okupirane i ugnjetavane na razne načine.

U razdobljima najvećeg društvenog i političkog ugnjetavanja umjetnost je često bila jedini način izražavanja koji je toj kulturi stajao na raspolaganju. U istočnoj Evropi ta uloga je tradicionalno pripadala filmskoj umjetnosti – „najvažnijoj umjetnosti”.

Dokaz za ovu tvrdnju lako je pronaći u vezi koja postoji između razdoblja političkih nemira i velikih dostignuća istočnoevropskog filma: na primjer, u Poljskoj između 1954. i 1963. godine; u Čehoslovačkoj od 1963. do 1968. godine; i, nešto bliže našem vremenu, u Sovjetskom Savezu između 1985. i 1991. godine. S padom Berlinskog zida 1989. i s raspadom Sovjetskog Saveza 1991. dolazi i do sloma komunizma u tom dijelu svijeta. Međutim, euforiju s kojom je pozdravljen dolazak slobode u zemlje Varšavskog pakta i u bivše sovjetske republike brzo je zamijenilo otrežnjavajuće saznanje da njihove privrede i njihove relativno male zemlje svaka za sebe nisu u stanju da podnesu viškove koje su proizvodile njihove industrije, a posebno njihove filmske industrije. Za vrijeme komunističke vlasti snimanje, distribucija i prikazivanje filmova bile su privilegovane aktivnosti koje je država dobro štitila od strane konkurencije. Čini se da u kapitalizmu „najvažnija umjetnost” istočne Evrope može uskoro postati najmanje važna – budući da film više nije instrument ideologije, politike ili iskazivanja nacionalnog identiteta, već samo još jedna roba koju treba prodati na otvorenom tržištu. U većini slučajeva, međutim, poslije decenije neizvjesnosti i nemira, odskora demokratske zemlje istočne Evrope donijele su zakone koji predviđaju djelimične subvencije za vrijedne projekte. Te subvencije, zajedno s ugovorima o koprodukciji s državnim televizijama i međunarodnim partnerima, omogućile su filmskim industrijama većine tih zemalja da opstanu, a zatim i da se razviju, mada u nešto manjem obimu.

Sovjetski Savez, čija se politička i vojna sila, sve do raspada države 1991, prijeteći nadvijala nad zemljama nakon Drugog svjetskog rata imao je izuzetno kvalitetnu kinematografiju. Prije toga je, međutim, bio žrtva još mračnije staljinističke represije nego njegovi sateliti. Filmska industrija je tokom rata izmještena u centralnu Aziju a najveći filmski studiji (Mosfilm, Lenfilm) i VGIK preseljeni su u Alma Atu u Kazahstanu. S ciljem da obodre narod, u njima su snimljeni ratni filmovi kao što su „Oborena Carica” (1942) i „Front” (1943) Sergeja i Georgija Vasiljeva, „Ona brani otadžbinu” (1943), u Sjedinjenim Državama pod distributerskim nazivom „No Greater Love” Fridriha Ermlera, „Boljšoj zemlja” (1944) Sergeja Gerasimova i, najznamenitiji, Ejzenštajnov „Ivan Grozni” – prvi (1945) i drugi dio (1946).

Regionalni studiji u drugim gradovima centralne Azije (Taškent, Ašhabad, Staljinabad) i južnog Kavkaza (Tbilisi, Baku i Jerevan) u to vrijeme stiču naročit značaj u produkciji dugometražnih filmova, dok dokumentaristi na frontu prave snimke za kompilacije moskovske produkcije. Premda je sovjetska kinematografija za vrijeme rata imala očigledno propagandne ciljeve, tadašnji filmovi bili su realističniji nego u bilo kom drugom periodu pod Staljinom.

Piše:

DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

(Nastaviće se)

---