- Pi­še: Če­do­mir An­tić

Navršilo se stoljeće od proboja Solunskog fronta. Treći front Prvog svjetskog rata – Južni, Balkanski ili Solunski mnogim savremenica činio se kao beznačajan i nepotreban. Dok su milioni vojnika sukobljenih sila trunuli u stotinama kilometara dugim rovovima prvog industrijskog rata u istoriji, čekajući velike ofanzive u kojima su na artiljerijskom vatrom uništenom predjelu zapetljani u žice umirali pripadnici evropske mladosti, izgubljene generacije koja je rođena i odrasla u vremenu koje je nazivano „Lijepom epohom“; stotinak kilometara sjeverno od Soluna ukopani u rovovima gledali su se vojnici sila Antante: Francuzi, Srbi, Italijani, Britanci... i vojnici Centralnih sila – Bugari, Njemci, Austrijanci, Mađari... Mnogi su iz udobnosti savezničkih štabova, podsmješljivo, ovu vojsku, koja je dosegla i polovinu najveće koncentracije Zapadnog fronta (1.250.000:3.000.000) nazivali „solunskim baštovanima“. Ipak, nisu bili u pravu.
Kada se početkom zime 1914. pokazalo da svjetski rat ne liči na prethodne sukobe vojski 19. vijeka i da neće završiti pobjedom konjice u nekoj velikoj bici nadomak Pariza, vojske su se ukopale u blatnjavu zemlju i započele godine međusobnog bombardovanja povremeno prekidane besmislenim i konačno bezuspješnim jurišima. Tokom čitavog rata činilo se da će njemačka vojska odnijeti pobjedu. Četiri godine vodili su bitke isključivo na francuskom i belgijskom tlu, u dva navrata – 1914. i 1918. – nadomak francuske prestonice. Ruse su pobjeđivali i naposletku porazili, Austrougare spasili na srpskom i italijanskom frontu. Antanti je ostalo da se nada da će blokada izmoriti i ugušiti Berlin. Tako se naposletku i dogodilo. U međuvremenu, pokušavali su da nekom velikom akcijom preokrenu tok rata. Iako je srpska vojska u dva navrata u bitkama na Ceru i Kolubari pobijedila austrougarske ekspedicije, Antanta nije bila spremna da pošalje značajnije trupe na Balkan. Put ka Berlinu preko Budimpešte i Beča činio im se dugačak, težak i neizvjestan, a nisu željeli da previše pomognu ruske štićenike. Srpska vojska sama nije imala mnogo uspjeha u napadu na višestruko moćniju Dvojnu monarhiju. Srpski pukovi poraženi su u bici kod Čevrntije, a procjenjuje se da je, u uzaludnom pokušaju da pomognu saveznicima, palo više naših vojnika nego na Sremskom frontu trideset godina kasnije. I crnogorske čete su potisnute iz Hercegovine i sa Romanije. Godine 1915. ratni planeri Antante došli su na misao da napadom na Moreuze zauzmu Carigrad i ovim smjelim potezom iz rata izbace Osmansko carstvo. Devet mjeseci dugotrajna operacija završila je porazom januara 1916. godine. Preostala vojska povukla se u Solun. Za to vrijeme Srbija i Crna Gora ostavljene su na milost napadu višestruko nadmoćnijih austrougarskih, njemačkih i bugarskih armija. Odlučna da se brani do kraja, poslije dva mjeseca upornih borbi, srpska vojska prešla je crnogorske i albanske planine i uz pomoć i pod zaštitom saveznika otplovila na ostrvo Krf. Uprkos hrabroj odbrani, iznevjerena od vladarske porodice, crnogorska vojska morala je da prihvati kapitulaciju. Ipak, hiljade vojnika iz Crne Gore, posebno dobrovoljci iz Sjeverne i Južne Amerike rođeni u ovoj zemlji, pohrlili su u srpsku vojsku. Kada se oporavila, naša vojska je zauzela položaje prema južnim granicama okupirane države na Bitolju i Đevđeliji. Zajedno sa dobrovljcima – samo iz Boke bilo ih je oko hiljadu, iz Bosne i Hercegovine oko osam hiljada... – srpska vojska brojala je tek oko 150.000 vojnika, više od 100. 000 bilo je do kraja 1915. zarobljeno. Srbija je tokom rata mobilisala ili je u dobrovoljce došlo oko 707.000 vojnika. U zemlju se poslije pobjede vratilo tek manje od 150.000. Srpska država u progonstvu – oko pet odsto stanovništva na čelu sa kraljem, Vladom, dvotrećinskom većinom poslanika, činovništvom, većinom preostale vojske, civilima i zlatnim rezervama otišlo je iz Srbije – željela je da na čelo savezničkog fronta stane regent Aleksandar ili makar neko od trojice srpskih vojvoda, poslije dugih i mučnih pregovora dogovorena je velika samostalnost srpskih armija, a na čelu fronta je ostao francuski general.
Već avgusta 1916. srpske i francuske trupe pobijedile su na Kajmakčalanu. Prešle su južnu granicu Srbije i ušle u Bitolj, drugi po veličini njen grad. Bitolj će postati jedan od najbombardovanijih gradova Prvog svjetskog rata, pošto će tokom dvije godine ostati u dometu neprijateljskih topova.
Početkom 1918. godine činilo se da će rat još dugo trajati, a saveznicima je na Zapadnom frontu prijetila nova velika njemačka ofanziva. No, uprkos tome što je Rusija uskoro izašla iz rata, dolazak milion američkih vojnika na evropski front promijenio je odnos snaga. Velika njemačka ofanziva na Zapadnom frontu završiće taktičkim neuspjehom. Iako je novembra 1918. rat vođen na francuskoj i belgijskoj, a gotovo nigdje na njemačkoj zemlji, u rajhu je došlo do sloma.
Mjesecima je srpska komanda pokušavala da nagovori saveznike da započnu ofanzivu na Solunskom frontu. Dolaskom energičnog generala D’ Eperea, odnos prema ovom pitanju je konačno promijenjen. Dogovoreno je da srpskom dijelu fronta, prije svega na Dobrom polju, ofanziva započne 14. septembra 1918. godine. U tom trenutku na frontu je bilo 626.000 vojnika Centralnih sila, prije svega Bugara, i nešto manje saveznika iz Antante. Srpska vojska uspjela je da probije liniju fronta već sledećeg dana. Nekoliko dana kasnije Bugarska je kapitulirala kao prva među Centralnim silama. U Skoplje su srpske trupe ušle 25. septembra, u Beograd 1. novembra. U naredne dvije nedjelje srpske snage ušle su u Temišvar i stigle do Rijeke. Primirjem sa Mađarskom od 13. novembra 1918. priznate su granice srpskog ujedinjenja.
Ostalo je zabilježeno da na putu ka domu i slobodi srpsku pješadiju nije mogla da stigne ni saveznička konjica.
(Autor je istoričar i docent na Filozofskom fakultetu
u Beogradu)