Do­li­na Li­ma pred­sta­vlja oko­sni­cu oko ko­je su na­sta­li, raz­vi­ja­li se i ši­ri­li srp­ski sred­njo­vje­kov­ni kul­tur­ni i du­hov­ni cen­tri i srp­ska dr­ža­va sa svo­jim obi­ljež­ji­ma. To­me je u do­broj mje­ri do­pri­nio i pri­rod­ni po­lo­žaj tog kra­ja, iz ko­jeg se la­ko do­spi­je­va­lo do Ja­dran­skog pri­mor­ja na za­pa­du, Cr­no­mor­skog ba­se­na na is­to­ku, Po­du­na­vlja na sje­ve­ru i Sre­do­ze­mlja na ju­gu. Oko ove oko­sni­ce, sko­ro kon­cen­trič­no su se me­đu­sob­no po­ve­zi­va­le i dru­ge obla­sti ko­je su ula­zi­le u sa­stav srp­ske sred­njo­vje­kov­ne dr­ža­ve. O zna­ča­ju Po­li­mlja u kon­so­li­da­ci­ji srp­skog et­nič­kog je­zgra i raz­vo­ja srp­ske dr­ža­ve, po­seb­no u vri­je­me Ne­ma­nji­ća i epo­ha ko­je su po­tom usli­je­di­le, svje­do­če broj­ni kul­tur­no-isto­rij­ski spo­me­ni­ci ko­ji su rav­no­mjer­no ra­za­su­ti po do­li­ni Li­ma i nje­go­vim pri­bre­žnim stra­na­ma, od nje­go­vog iz­vo­ra iz Plav­skog je­ze­ra, pa do nje­go­vog ušća u Dri­nu kod Me­đe­đe, ne­da­le­ko od Vi­še­gra­da.
U sred­njem vi­je­ku do­li­nu Li­ma či­ni­le su žu­pe kao or­ga­ni­za­ci­o­ne je­di­ni­ce sred­njo­vje­kov­ne srp­ske dr­ža­ve i to: Plav­ska žu­pa, ko­ja je bi­la u sa­sta­vu De­čan­skog vla­ste­lin­stva, žu­pa Zla­ri­je­ka, ili ka­ko je ne­ki na­zi­va­ju Kom­ska žu­pa, ko­ja za­u­zi­ma ata­re da­na­šnje op­šti­ne An­dri­je­vi­ca; žu­pa Bu­di­mlja, gdje je osno­va­na jed­na od osam srp­skih epi­sko­pi­ja 1219. go­di­ne, Bu­di­mljan­ska epi­sko­pi­ja, po na­lo­gu i mi­šlje­nju Sve­tog Sa­ve, ka­da je iz­dej­stvo­vao sa­mo­stal­nost srp­ske cr­kve; za­tim žu­pa Br­sko­vo, Lju­bo­vi­đa, Cr­na sti­je­na, Pri­je­polj­ska žu­pa i žu­pa Da­bar. Na ovom pro­sto­ru raz­vi­li su se i broj­ni gra­do­vi od Gu­si­nja do Vi­še­gra­da: Gra­dac kod Do­su­đa, Je­ri­nin grad iz­nad se­la Trep­če (da­nas Mar­ti­no­vi­će), Gra­dac u ata­ru se­la Bre­zo­je­vi­ce, su­prot­no nje­mu Če­li­grad, Grad u Pla­vu, Gra­dac u Li­je­voj Ri­je­ci, Gra­dac na ri­je­ci Zlo­re­či­ci u ata­ru da­na­šnjeg se­la Bo­ži­ći, utvr­đe­nje Je­ri­nja gla­va, Gra­dac u se­lu Ku­ti. Gra­dac se na­la­zi i na pla­ni­ni Ze­le­tin, gdje i da­nas po­sto­je ogrom­ne zid­ne pre­gra­de, Gra­dac u se­lu Vi­nic­ka. To­po­nim Gra­din­sko po­lje ve­zan je za sred­njo­vje­kov­ne gra­do­ve. Gra­di­ne se na­la­ze u se­lu Dap­si­će, Gra­di­šni­ca u se­lu Pet­njik, Gra­di­šni­ca iz­me­đu se­la Za­br­đe i Vra­nje­šti­ce. U se­lu Bu­če po­sto­ji to­po­nim Gra­dac, Za­grad, gdje po­sto­je osta­ci cr­kve, grad Bi­hor, sred­njo­vje­kov­ni grad Br­sko­vo na Li­mu, Vo­di­ce, Mi­le­še­vac, Ko­vin, Oštrik, Ja­grad, Sje­ve­rin, Mi­le­šev­ski grad sa pod­gra­đem, Je­ri­nin grad u kli­su­ri ri­je­ke Mi­le­šev­ke, ju­go­i­stoč­no od Pri­je­po­lja. Mi­le­šev­ski grad je šti­tio put na ula­zu u kli­su­ru i ma­na­stir Mi­le­še­vu. Ru­še­vi­ne gra­da Ko­vi­na, na­zva­ne Je­ri­nin grad, na­la­ze se u ata­ru se­la Džu­ro­va, sje­ver­no od Pri­je­po­lja na str­moj sti­je­ni ko­ja se di­že na li­je­voj oba­li Li­ma, na ušću Džu­rov­ske ri­je­ke u Lim.
Na pod­ruč­ju žu­pe Zla ri­je­ka (Kom­ska žu­pa) bio je ma­na­stir u se­lu Ko­nju­he, či­ji su te­me­lji ot­kri­ve­ni i kon­zer­vi­ra­ni. U Li­je­voj Ri­je­ci na­la­zi­la se cr­kva Sve­tog Spa­sa i cr­kva Ar­han­ge­la Mi­ha­i­la. U se­lu No­ži­ce na­la­zi se ob­no­vlje­na Va­so­va cr­kva. Cr­kva u cen­tru Li­je­ve Ri­je­ke na­zi­va se „Bi­je­la Ra­ke­ti­ća cr­kva“. Cr­kve se na­la­ze u Ba­ra­ma Kralj­skim i Bu­ko­voj Po­lja­ni, po­sve­će­na ve­li­ko­mu­če­ni­ku La­za­ru, Gnji­lom Po­to­ku, iz­nad Kra­lja. Na pod­ruč­ju Bu­di­mljan­ske žu­pe, osim ma­na­sti­ra Đur­đe­vi stu­po­vi, Šu­di­ko­ve, Sve­tog Lu­ke u Ka­lu­dri, na­la­zi se i ma­na­stir­ski kom­pleks u Uro­še­vi­ci. Lo­ka­li­tet Uro­še­vi­ca le­ži ne­po­sred­no pod stje­no­vi­tom li­ti­com iz­nad de­sne oba­le Li­ma na iz­la­zu iz Ti­vran­ske kli­su­re, oko pet ki­lo­me­ta­ra sje­ver­no od Be­ra­na. O sa­kral­nom kom­plek­su u Uro­še­vi­ci osta­lo je ma­lo tra­go­va u sa­ču­va­noj iz­vor­noj gra­đi. Je­di­ni po­u­zda­ni po­da­ci po­ti­ču od tur­skih po­pi­sa. Pr­vi pi­sa­ni do­ku­men­ti o Uro­še­vi­ci za­bi­lje­že­ni su u tur­skom def­te­ru oko 1530. go­di­ne. Po­pi­san je ma­na­stir Sve­tog Ar­han­đe­la u ko­me je ta­da ži­vio je­dan ka­lu­đer. Ma­na­stir je po­sje­do­vao sa­mo jed­nu vo­de­ni­cu i bio ve­o­ma sla­bog imov­nog sta­nja, bu­du­ći da su nje­go­va da­va­nja iz­no­si­la sa­mo tri­de­set ak­či. Sje­ća­nje na Uro­še­vi­cu sa­ču­va­no je i u na­rod­nim pre­da­nji­ma. Ta­ko po­sto­ji le­gen­da da je ovaj ma­na­stir po­di­gao u ti­hom i skro­vi­tom mje­stu kralj Ste­fan Uroš Tre­ći. Kralj Uroš Tre­ći je po­zna­ti­ji kao Ste­fan De­čan­ski, ko­ji je u Bu­di­mlji bo­ra­vio pri­je stu­pa­nja na pre­sto, od­no­sno u raz­do­blju od 1316. do 1321. go­di­ne. Me­đu sred­njo­vje­kov­nim ka­ra­van­skim sta­ni­ca­ma u Po­li­mlju po­znog sred­njeg vi­je­ka po­mi­nje se i cr­kva Gr­li­ca. Na­la­zi­la se ne­da­le­ko od cr­kve Sve­tog Pe­tra na Li­mu, na de­snoj stra­ni, u srp­skoj de­spo­to­vi­ni. Iz du­bro­vač­kih iz­vo­ra o cr­kvi Gr­li­ci sa­zna­je­mo da se tu do­pre­ma­la iz Du­brov­ni­ka raz­li­či­ta ro­ba – cr­kva se po­mi­nje 19. mar­ta 1423. go­di­ne. Cr­kva Sve­te Tro­ji­ce se na­la­zi­la i u Maj­sto­ro­vi­ni kod Rav­ne Ri­je­ke, gdje je u šu­tu pro­na­đen pre­ro­ma­nič­ki Stu­bić, dio ol­tar­ske pre­gra­de, ukra­šen na pred­njoj stra­ni re­ljef­nim pre­ple­tom od dvi­je tro­čla­na vi­ju­ga­ve tra­ke (9. do 11. vi­je­ka). Ovaj na­laz po­ka­zu­je da je na mje­stu Sve­te Tro­ji­ce, ili u nje­noj ne­po­sred­noj bli­zi­ni, po­sto­ja­la sta­ri­ja cr­kva sa od­li­ka­ma pri­mor­ske cr­kve­ne ar­hi­tek­tu­re. U Za­to­nu je po­sto­ja­la cr­kva Sve­tog Jo­va­na, ko­ja je ar­he­o­lo­ški is­tra­že­na s osno­vom u ob­li­ku tri­kon­ho­sa, ko­ja se ob­na­vlja pre­ma pro­jek­tu pro­fe­so­ra Jo­va­na Ne­ško­vi­ća. Ju­žno od Bro­da­re­va, na ušću ri­je­ke Bi­stri­ce u Lim, na­la­zi se cr­kva Bo­go­ro­di­ce Bi­strič­ke, na­zva­na Vo­lje­vac. Cr­kvu je se­li­ma ob­da­rio Ste­fan Ne­ma­nja, a pri­lo­ge po­tvr­dio i uve­ćao Ste­fan Pr­vo­vjen­ča­ni. Vla­di­slav je po­tvr­dio pr­vo­bit­no do­di­je­lje­na se­la: Bi­stri­cu oko cr­kve, obje Ne­vi­zra­ke, se­lo Pla­no i Mol­stir. Na de­snoj stra­ni Li­ma, ju­go­i­stoč­no od Bro­da­re­va, na­la­zi­la se cr­kva Mi­li, gdje je bi­la ka­ra­van­ska sta­ni­ca. Po­mi­nje se 1413. go­di­ne.
Mno­ge cr­kve i ma­na­sti­ri u do­li­ni Li­ma bi­li su u sred­njem vi­je­ku, pa i ka­sni­je, do ra­zu­re, cen­tri pi­sme­no­sti, pre­pi­si­va­nja i štam­pa­nja knji­ga (Ni­ko­ljac, Mi­le­še­va, Šu­di­ko­va...). Oku­plja­nja oko cr­ka­va i ma­na­sti­ra do­pri­no­si­la su ure­đe­nju me­đu­ljud­skih od­no­sa i stva­ra­nju re­gu­la ko­je su oba­ve­zi­va­le i za­jed­ni­cu i po­je­din­ca u njoj. Zbog to­ga su ova zna­me­nja u do­li­ni Li­ma ima­la ne sa­mo kul­tur­ni, ne­go i dru­štve­ni i pro­svjet­ni zna­čaj. Za­hva­lju­ju­ći za­pi­si­ma na knji­ga­ma i cr­kve­nim spi­si­ma, ko­ji su po­je­di­nač­no pre­te­kli, upr­kos ra­zu­ra­ma i ne­da­ća­ma, oni go­vo­re o na­ma, na­šem stra­da­nju i ži­vo­tu.
- KRAJ -


Pi­še: BRA­NI­SLAV OTA­ŠE­VIĆ