Pri­re­dio: dr Vu­kić Ilin­čić


Pu­bli­ci­sta, pje­snik i pri­po­vje­dač, ese­ji­sta, struč­njak za li­kov­nu umjet­nost Velj­ko Pe­tro­vić (1884-1967), u član­ci­ma O knji­žev­no­sti i knji­žev­ni­ci­ma, o Mar­ku Mi­lja­no­vu i nje­go­vom knji­žev­nom dje­lu je na­pi­sao: „Pri­mje­ri čoj­stva i ju­na­štva ob­ja­vlje­ni su bi­li 1901. go­di­ne, po­sle Mar­ko­ve smr­ti, a on je umro po­čet­kom iste go­di­ne. Smrt obič­no, a u nas na ža­lost na­ro­či­to, po­volj­no dje­lu­je na pu­bli­ku, bo­lje re­ći na kri­ti­ča­re, te ovi, ne­ka­ko s osje­ća­njem čud­nog sa­mo­za­do­volj­nog pra­šta­nja, pri­la­ze po­koj­ni­ko­vu dje­lu..., ali ve­o­ma su ri­jet­ki bi­li ta­da oni ko­ji su uvi­dje­li da je po­koj­ni voj­vo­da tim svo­jim aneg­do­ta­ma po­ve­ćao ne ve­li­ki broj istin­ski kla­sič­nih dje­la srp­sko-hr­vat­ske li­je­pe knji­žev­no­sti.
Pri­mje­ri su se po­ja­vi­li u vri­je­me ta­ko­zva­ne evro­pe­i­za­ci­je u na­šoj knji­žev­no­sti. Sve je bi­lo na­glo da do­ka­že ka­ko i mi umi­je­mo da bu­de­mo is­tan­ča­ni, pre­fi­nje­ni i ra­fi­no­va­ni, da i mi pa­ti­mo od spli­na ko­ji je za­hva­tio bio ta­da sta­ru i za­mo­re­nu za­pad­nu bur­žo­a­zi­ju... Mi smo ubi­je­đe­ni da će se usko­ro Mar­ko Mi­lja­nov po­sta­vi­ti na mje­sto ko­je mu pri­pa­da u na­šoj knji­žev­no­sti, a to je, u dru­štvo vla­di­ke Ra­da, Stje­pa­na Lju­bi­še i Si­me Ma­ta­vu­lja... Iako se ne va­ra­mo, da­na­šnji mla­di da­ro­vi­ti pje­sni­ci i pri­po­vje­da­či iz Cr­ne Go­re za­to i uspi­je­va­ju što se du­hov­no na­do­ve­zu­ju, mo­žda i ne­svje­sno, na Mar­ka Mi­lja­no­va...
I mo­ral nje­go­vih Pri­mje­ra je vi­sok i mo­de­ran. U sa­mom na­slo­vu on sta­vlja čoj­stvo is­pred ju­na­štva, do­sled­no da­ju­ći pred­nost ono­me ko­ji se sa­vla­da i ne ubi­ja...
Što su nje­go­vi lju­di stal­no za­pe­te stri­je­le sa so­ko­lo­vim oči­ma ko­je, u mag­no­ve­nju, za­pa­ža­ju sve i pro­di­ru do mrač­nih na­bo­ra u du­še i mi­sli bra­ta i ne­bra­ta, ta­ko i Mar­ko Mi­lja­nov vi­di i ka­zu­je sve pre­li­ve us­trep­ta­lih du­ša, s ne­ko­li­ko ri­je­či, s dva-tri mi­ga, bez ika­kve ana­li­ze.
Ri­je­či, po­kre­ti i mir­ni sta­vo­vi, ko­je on, kao vr­hom od han­dža­ra, kvr­ga­vom, rat­nič­kom, sta­rač­kom ru­kom ure­zu­je u če­lič­nu plo­ču, a ne pe­rom na kar­tu, ta­kvi su da je na­ma od njih sve ja­sno: pu­ca­ju pred na­ma vi­di­ci na ma­ho­ve, uz­di­žu se ko­lo­si od ka­rak­te­ra, pre­gr­me po­tmu­le dra­me ži­vo­ta i smr­ti, za­svi­je­tle ča­sti i mrk­nu mrač­ne sra­mo­te...
Ima li u svjet­skoj knji­žev­no­sti mno­go ova­kvih pri­zo­ra kao ovaj ko­ji on sam o se­bi iz­no­si... Zbog Mar­ko­ve sva­đe sa jed­nim cr­no­gor­skim brat­stvom, pr­vak to­ga brat­stva ni­je vi­še mo­gao da pod­no­si za­teg­nu­to sta­nje iz­me­đu nje­ga i Mar­ka, te ga po­zva na sa­sta­nak van Ce­ti­nja. Kad su bi­li u po­lju voj­vo­da oštro za­pi­ta: – Što si me zva? – Ho­ću – re­če onaj – da da­nas u če­ti­ri oka pre­či­sti­mo sa onim što je iz­me­đu nas! – A ka­ko? – upi­ta Mar­ko i ru­kom za si­lav, ka oruž­ju. – Ne­ka ti je sve pro­sto, kao da si me po­zla­tio! – re­če onaj i pru­ži ru­ku.
Ta­kav čo­vjek ko­ji je sve to osje­ćao mo­gao je je­di­no i da ona­ko na­pi­še Pri­mje­re...“
(Na­sta­vi­će se)