U svom pri­lo­gu o Pri­zre­nu ar­hi­man­drit ma­na­sti­ra Vi­so­kih De­ča­na, Sa­va, da­lje je za­pi­sao:
„Ko pri­stu­pi Pri­zre­nu, osje­ća da je do­šao u sr­ce srp­ske ze­mlje; on ov­dje, kao put­nik, sve od­mah vi­di i ras­po­zna u ovoj ži­vo­pi­snoj car­skoj va­ro­ši, da mu sva­ka po­je­di­na nje­na cr­ta go­vo­ri o ar­na­ut­skoj gru­boj sa­da­šnjo­sti i ve­li­koj ne­gda­šnjoj slav­noj srp­skoj pro­šlo­sti; sva­kog po­ha­đa­ča ov­dje ovo mje­sto pod­sje­ća na ne­gda­šnju car­sku dr­žav­nu moć, na­rod­nu sna­gu um­nu i fi­zič­ku, i sva­ki bre­žu­ljak pri­po­vi­je­da da je ne­ka­da tu bi­la ne­ka sve­ti­nja, ku­la, grad ili ka­kav do­bro­tvor­ni za­vod, pa je sa­da to al­ba­ne­skom var­var­skom si­lom i bez­u­mljem sve pre­tvo­re­no u ru­še­vi­nu; a isto to svje­do­či sva­ki okol­ni put, ri­je­ka, most i če­sma, kao vla­dar­ske za­du­žbi­ne, ko­je su kao ama­net osta­vlje­ne na­ro­du na ču­va­nje do bo­ljih vre­me­na. Isto ta­ko još vi­še po­ha­đač du­bo­ko u du­ši osje­ća, da je do­šao u ne­gda­šnju moć­nu go­spo­dar­ku po­lu­o­str­va Bal­kan­skog, ka­da vi­di naj­sta­ri­je pr­ve ma­le dža­mi­ji­ce, ko­je su (ka­da je pr­vi put ne­pri­ja­telj po­ro­bio i do­šao u ovu car­sku ne­gda­šnju za­po­vjed­ni­cu nad tri mo­ra i Du­na­vom) za ne­ko­li­ko ča­so­va po­dig­nu­te, sa ko­jih je od­mah na tim mi­na­re­ti­ma i ogla­še­no opi­je­lo ve­li­koj srp­skoj car­skoj pre­sto­ni­ci, a i ci­je­loj ca­re­vi­ni; ka­da vi­di i one vi­so­ke, do pod obla­ke iz­ve­de­ne dža­mi­je, na ko­ji­ma se mer­mer bli­sta kao di­ja­mant, po­dig­nu­te i sa­zi­da­ne od raz­va­lje­nih div­nih ma­na­sti­ra i cr­ka­va, car­skih za­du­žbi­na; još, ka­da vi­di i one ar­hi­pa­stir­ske, na­rod­ne i vla­dar­ske za­du­žbi­ne – sve­te cr­kve, uz ko­je je po­dig­nu­to sa­mo mu­na­re, i tim one pre­tvo­re­ne u dža­mi­je, iako su ina­če još u cje­lo­sti ona­kve ka­kve su po­dig­nu­te, u ko­ji­ma se ne­kad sa­bi­rao sa­bor srp­ski ra­di iz­bo­ra pa­tri­jar­ha i vla­da­la­ca sve­srp­skih. Jest, čud­no­va­ta osje­ća­nja – osje­ća­nja i mi­la i tu­žna is­pu­ni­će du­šu sva­kog Sr­bi­na put­ni­ka, ka­da uđe u ovu zna­čaj­nu, u svjet­skoj po­vje­sni­ci, a po na­še ple­me i sud­bo­no­snu, va­roš, pa tu sret­ne do­mo­ro­ca – svog bra­ta po vje­ri, kr­vi, je­zi­ku i obi­ča­ju, či­ji pre­ci tu, kao Hri­šća­ni i kao Sr­bi, mo­žda od 1.000 go­di­na sta­nu­ju, ko­ji po­red svi­ju to­li­ko­vje­kov­nih bi­je­da i ne­sre­ća, opet, ma na čen­ge­la­ma oni bi­li, ne mi­sle i ne­će da osta­ve ovu bo­ga­tu car­sku lje­po­tu po pri­ro­di, gdje je ne­kad i nji­ho­vih sta­rih bi­la si­la i vlast; pri­jam­ni­ci sv. Sa­ve ne sa­mo što osta­še be­smrt­ni, vjer­ni i ne­po­ko­le­blji­vi slu­ži­te­lji sve­tog ol­ta­ra i po­sred­ni­ci iz­me­đu Bo­ga i svog na­ro­da, no pri­mi­še u ru­ke i du­žnost, da ru­ko­vo­de ide­jom i sud­bom srp­skog na­ro­da, i da po­sre­du­ju za nje­ga pred zli­ma i do­bri­ma. I da­nas, po­sli­je to­li­ko vje­ko­va, put­nik će vi­dje­ti, ka­ko ov­dje, u ovom srp­skom sta­rom Ca­ri­gra­du, po­sle­do­va­o­ci sv. Sa­ve u onim, ko­je su pre­te­kle od ru­ši­o­če­ve ru­ke, za­du­žbi­na­ma nje­go­vim, pri­no­se bes­krv­nu žr­tvu Hri­stu Bo­gu spa­si­te­lju, za bla­že­nu uspo­me­nu osni­va­ča srp­ske ca­re­vi­ne i za­du­žbi­na, a za sre­ću i spas ob­no­vi­la­ca no­ve srp­ske kra­lje­vi­ne i za cio rod hri­šćan­ski – i to, ve­lim: u onim sve­tim ol­ta­ri­ma, iz ko­jih je sv. Sa­va bla­go­si­ljao sve­tim svo­jim ru­ka­ma srp­ske vla­da­re i na­rod, pret­ke ovih sa­da­šnjih obi­ta­la­ca!
Ovo sve, i po­red vje­kov­nih gro­znih pro­mje­na i ru­še­vi­na, opet sva­kog put­ni­ka i na­mjer­ni­ka, kao i do­mord­ca – ži­vo opo­mi­nje u Pri­zre­nu na sta­ru sla­vu, ve­li­či­nu i moć srp­sku.
U Pri­zre­nu je i su­vi­še te­ško bez po­gre­ške iz­ni­je­ti na jav­nost zna­čaj­ne stva­ri – jed­no za to, što od pa­da srp­ske ca­re­vi­ne, pa do sa­da, to su sve bi­li vje­ko­vi ru­še­nja; a dru­go zbog to­ga, što i ono, te je pre­te­klo od na­sil­nič­ke ru­ke, ili je za­pi­sa­no u kom lje­to­pi­su, ili osta­lo u spo­me­nu ili u pre­da­nju kod na­ro­da, da ima ne­gdje ne­što va­žno u ka­kvom kra­ju u Pri­zre­nu, to opet, hri­šća­ni­nu ni­je do­pu­šte­no da svu­da vi­di, ras­pi­ta se i pri­bi­lje­ži; pa ni sa­ma zva­nič­na iz­vi­je­šća o sa­da­njem sta­nju stva­ri ni­kad ni­je­su tač­na; a i po­red sve do­bre vo­lje i za­u­zi­ma­nja stra­nih ra­do­zna­lih i va­lja­nih age­na­ta, ko­ji pro­la­ze ili tu sta­nu­ju, če­sto osta­je trud uza­lu­dan da sve do­zna­ju ono i ona­ko, kao što je u stva­ri.
Pri­zren-va­roš po­di­je­lje­na je u 24 odi­jelj­ka. Va­roš di­je­li na dvi­je po­le ri­je­ka Bi­stri­ca, ve­za­na, na vi­še mje­sta, mo­sto­vi­ma; va­roš na de­snoj oba­li, zva­noj „Le­vi­ša ma­li’”, sva je na zgod­noj i ocjed­noj rav­ni­ci, a na li­je­voj stra­ni, na ve­o­ma zgod­noj vi­so­rav­ni, smje­šte­na su za­ve­de­nja svi­ju vje­ra, sve epi­sko­pi­je, grad, dr­žav­na zda­nja i ka­sar­ne; a je­dan dio ove va­ro­ši, gdje is­klju­či­vo Sr­bi ži­ve, zva­na „Pan­te­lej-ma­ha­la”, ve­o­ma je pri­pi­to mje­sto, ta­ko, da ko­la ne mo­gu ta­mo ni ma­ći, i od sa­me te ma­le po­či­nje pra­va pla­ni­na ‘’Šar­ska’’: kroz nju pro­la­zi put pre­ko Ša­re za Te­to­vo.
„Ov­dje ima oko 26 dža­mi­ja, od ko­jih su sa­mo dvi­je po uku­su ozi­da­ne, i to na li­je­voj oba­li Bi­stri­ce: Si­nan-pa­ši­na dža­mi­ja, ko­ju je Si­nan-pa­ša, od pri­je 300 go­di­na, po­di­gao, po­što je pret­hod­no raz­va­lio ma­na­stir sv. Ar­han­đe­la, ko­ji je bio sav od naj­div­ni­jeg te­sa­nog ka­me­na i po­di­gao dža­mi­ju pod svo­jim ime­nom. U ovo­me car­skom ma­na­sti­ru bio je sa­bor, ko­ji je iza­brao La­za­ra za srp­skog vla­da­o­ca”, ob­ja­šnja­va ar­hi­man­drit ma­na­sti­ra Vi­so­kih De­ča­na, Sa­va.
(NA­STA­VI­ĆE SE)

priredio:
MILADIN VELjKOVIĆ