-Priredio: MILADIN VELjKOVIĆ

Najnoviju knjigu ugledne srpske istoričarke srednje generacije, dr Sofije Božić, „Srbi u Hrvatskoj – hegemonisti ili potlačeni?”, već smo jednom koristili na ovom mjestu. Tada smo iz nje prenijeli tekst „Srbi u Dalmaciji”, kao i dio teksta koji govori o položaju Srba u ovoj oblasti od ujedinjenja, 1918, do sloma Jugoslavije, 1941. godine. Ovom prilikom iz ove knjige čitaoce ćemo u narednih nekoliko brojeva upoznati sa srpsko-hrvatskim temama (razmiricama) koje su obrađivane na stranicama radikalskog časopisa „Novi život” (1920–1926), a prenijećemo i dio teksta koji govori o „djelovanju rimokatoličkih krugova kod Hrvata (1935–1940), a prema pisanju časopisa „Javnost”, „Krug” i „Vidici”. Ovu knjigu dr Sofije Božić prošle godine je, inače, izdala beogradska „Prosveta”, kao nastavak autorkinog višegodišnjeg istraživanja srpsko-hrvatskih odnosa, „nastajala je tokom njene dugotrajne usredsređenosti na istoriju Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji”, a sastoji se „od trinaest radova koji su pisani za razne prilike”.

Dr Sofija Božić je viši naučni saradnik Instituta za noviju istoriju Srbije. Diplomirala je, magistrirala i doktorirala na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Pored navedene knjige, objavila je i monografije „Srbi u Hrvatskoj 1918–1929”, „Politička misao Srba u Dalmaciji: Srpski list/glas 1880–1904” i „Jedan po jedan život: zapisi o ličnostima iz srpske istorije”, autor je i brojnih članaka, prikaza, leksikografskih jedinica, enciklopedijskih odrednica i drugih radova.

Više od dvije decenije postojanja prve jugoslovenske države proteklo je u znaku hrvatskog pitanja. Otvoreno čim je osnovana zajednica jugoslovenskih naroda, nije nikada riješeno, uprkos svim naporima koje je vlast ulagala nastojeći da zadovolji hrvatsku političku elitu, na način koji neće ugroziti državne temelje. Hrvatska strana, vodeći politiku u pravcu ostvarivanja hrvatskih nacionalnih interesa, sistematski je destabilizovala Kraljevinu SHS/Jugoslaviju, otežavajući njeno normalno funkcionisanje i miran razvitak svih njenih naroda. Kako je cjelokupan politički život bio opterećen hrvatskim pitanjem, tenzije i napetosti u srpsko-hrvatskim odnosima reflektovale su se i u onovremenoj periodici. „Novi život”, časopis Narodne radikalne stranke posvećen društveno-političkim i kulturnim pitanjima, koji je izlazio od 1920. do 1926. godine, veliki broj stranica posvetio je, upravo, tada aktuelnim temama hrvatskog nacionalizma. U časopisu su sarađivali, prateći tekuće političke probleme i analizirajući pojedine aspekte hrvatskog pitanja, razni autori (među njima i oni iz stranačkog vrha): Ljuba Jovanović, Lazar Marković, Milovan Grba, Krsta Marić, Mihailo Medaković, Stojan Dedić, Đorđe Gavela i drugi.

Težnja Hrvata da formiraju posebnu državu ispoljila se kroz njihov koncept (kon)federacije, za koji se zalagao vođa najjače hrvatske stranke Stjepan Radić, ali i drugi hrvatski političari. Oni su zato nastojali da njihovo viđenje državnog uređenja, koje će im obezbijediti i pravo na otcjepljenje, bude ozakonjeno Ustavom, koji je trebalo da donese Ustavotvorna skupština izabrana 1920. godine. Dr Laza Marković, profesor Pravnog fakulteta i visoki funkcioner Radikalne stranke, u „Novom životu” je iznio shvatanje da se sa pristalicama federalizma može postići sporazum ako bi oni prihvatili široku samoupravu administrativnih oblasti u unitarnoj državi, ali da bi prepreke u ostvarivanju sporazuma bile mnogo veće ako bi se zalagali za federalizam „plemenskog” tipa. „Novi život” objavio je i reakciju dr Markovića na predlog ustava dr Josipa Smodlake. Iako je dr Smodlaka važio za jugoslovenski orijentisanog političara, profesor Marković je, analizirajući njegov nacrt, zaključio da je i on u stvari federalista jer se zalaže za uspostavljanje takve administrativne podjele koja će suzbiti brojnu nadmoćnost Srba, odnosno predlaže razbijanje srpske jedinice na manje oblasti. Federalističke tendencije kod Smodlake Marković je uočio i u onim djelovima njegovog nacrta kojima se predviđa uvođenje dvodomnog sistema s Gornjim domom kao tijelom koje bi se sastojalo od predstavnika pokrajina – što bi mu, u tumačenju radikalskog političara, dalo karakteristike jednog federalnog vijeća – i Donjim domom čiji bi uticaj, usljed nedovoljnog broja članova, bio minimalan.


(Nastaviće se)

---