-Piše: prof. dr Dragan Jakovljević

U svim postkomunističkim zemljama, pa tako i u eks-jugoslovenskim republikama se pri definisanju novog društvenog poretka i restaurisanju njihove državnosti otvaralo i ranije dugo potiskivano nacionalno pitanje. Za Crnu Goru je karakteristično da je unutar specifičnog predreferendumskog istorijskog konteksta bilo započeto, a onda kasnije po političkoj inerciji nastavljeno nadovezivanje razumijevanja njene državnosti na neke elemente ideologije crnogorskog nacionalizma. U tom slijedu, govor o poslednjem je u ukupnom postreferendumskom periodu praktično tabuizovan. Pa se tako čak ni predstavnici opozicije skoro i ne usuđuju niti da upotrijebe sam izraz „crnogorski nacionalizam“, a kamoli da o tome otvoreno progovore - strepeći da će im biti zamjereno kako su protiv same države! Takođe, ni ovdašnji intelektualci, koji se deklarišu kao zastupnici građanskog usmjerenja, za razliku od građanski opredijeljenih intelektualaca u drugim eks-jugoslovenskim republikama, uopšte se ne dotiču tog pitanja, da već ne govorimo o upuštanju u njegovo kritičko razmatranje. Po svoj prilici, iz sličnih motiva. Tako bi ispalo, da mimo svih ostalih eks-jugoslovenskih republika, jedino u Crnoj Gori i ne postoji nikakav domicilni republički nacionalizam (nego samo i jedino neki izvana uvezeni)! Međutim, takav „samosvojni“ nacionalizam je i te kako prezentan, predstavlja jednu neprevidivu i uticajnu realnost našeg savremenog društva sa kojom se valja suočiti, te prema njoj i odrediti. Potrebno je sagledati tu pojavu u njenim svojstvenim formama ispoljavanja i djelovanja, utvrditi njihovu legitimnost i kompatibilnost sa temeljnim prihvaćenim društvenim ciljevima i vrijednostima.
Za upadljivo izostajanje kritičkog određivanja prema domaćem nacionalizmu i njegov dalji determinišući uticaj na političkoj sceni dodatno objašnjenje pritom leži u još osjetnom manjku dozrele građanske svijesti i samosvijesti. Do toga je došlo u slijedu bitnog istorijskog okašnjavanja tradicije građanskog društva i demokratskog poretka na ovim prostorima. Tradicije ka kojoj se sa nešto napora i zastajkivanja krećemo. No, koji i kakav tip nacionalizma je kod nas na djelu? Radi se prevashodno o onom nacionalizmu, koji je zagrebački etičar Milan Kangrga odredio kao „insistiranje na (nacionalnoj) posebnosti, ali... protiv opštosti kao univerzalnosti ljudskoga, pa je nacionalistička svijest bitno usmjerena samo na ono svoje... puko na-rođeno, rodovsko i plemensko kao samoniklo i u sebe zatvoreno spram svega drugoga, a protiv svega i svakoga drugoga (i drugačijega), što se ne priznaje i smatra se manje vrijednim ili posve bezvrijednim, kao, ,,tuđe tijelo‘‘ u onome što je ,,samo naše“. Takav redukovani crnogorski nacionalizam - od kojeg kod nekih nacionalistički nastrojenih intelektualaca doduše ima i izvjesnih, premda možda još uvijek više stilskih nego principijelnih otklona - prije nego što bi se afirmisao u svojoj zasebnosti, protivstavljenosti prema univerzalnosti ljudskog duha, ono drugo i drugačije, što nije „samo naše“ vidi primarno u njemu najbližoj i najizazovnijoj drugosti: u crnogorskim Srbima i njihovoj kulturi. Stoga sebe razumije i doživljava upravo kao anti-srpski pokret, težeći svim silama da ujedno od same Crne Gore napravi svojevrsnu antisrpsku državu (kao „samo našu“). Druga strana te medalje sastoji se onda u proglašavanju Srba za antidržavne elemente. Taj i takav nacionalizam se od obnavljanja državne samostalnosti ambiciozno nastoji učvrstiti kao podloga ukupnog organizovanja crnogorskog društva! Njemu neke političke partije povlađuju, druge ga otvoreno podržavaju... I onda, umjesto da se odanost državi vidi u prihvatanju i izvršavanju svih legalno kodifikovanih pravnih obaveza koje građani imaju prema njoj (recimo u urednom plaćanju poreza), ona se vidi u paradnim manifestacijama, razmahivanju nacionalnim simbolima, pjevanju pjesama s ganutljivo samodopadljivim nacionalističkim nabojem …, uz prateću politizaciju sporta, javnog informisanja, nekih segmenata obrazovanja…
Protagoniste crnogorskog nacionalizma tradicionalno karakteriše izražena ostrašćenost, latentna netrpeljivost prema crnogorskim Srbima kao glavnoj smetnji njihovim totalitarnim društvenim pretenzijama. Ona je često prožeta svojstvenom agresivnošću u nastupanju protiv njih i njihove kulture. Kod najradikalnijih crnogorskih nacionalista ta netrpeljivost kao da katkad poprima i jednu javno neeksplikovanu problematičnu notu, koja bi se dala nazrijeti kao pritajeno dugoročno teženje ka svojevrsnom plišanom etničkom čišćenju. Ono bi se ogledalo u tome, što bi ujedno eliminisanjem jezika, pisma, njihovog kulturnog identiteta, vremenom praktično nestali, bili uklonjeni iz društvene stvarnosti i sami crnogorski Srbi kao personalni nosioci takvog identiteta u njihovom istorijskom trajanju! Ubijanjem ne tijela nego duše postigao bi se praktično jednako kvalitetni društveni učinak i ostvarenje još neprosnijevanog sna najekstremnijih među crnogorskim nacionalistima: sna o Crnoj Gori sa procentualno beznačajnim udjelom srpske populacije - dakle etnički dalekosežno očišćenoj i konzervisanoj.
Sad, nacionalizam se ne može ukinuti nikakvim političkim dekretom niti skupštinskom odlukom. Izuzimajući obavezu reagovanja pravne države na neke ekscesne, protivzakonite forme njegovog projavljivanja (poput fizičkih nasrtaja na pripadnike druge nacionalnosti, ili aparthejdskog uskraćivanja jela u kafani), jedino što preostaje jeste strpljivo i istrajno društveno-političko i edukativno djelovanje. Prvo u smislu dejstvovanja na planu potiskivanja radikalizovanog i agresivnog nacionalizma, njegovo supstituisanje jednim demokratizovanim nacionalizmom. Praćeno afirmisanjem načela građanske države, ravnopravnosti oba konstitutivna naroda, ustavnog patriotizma, te odlučnim institucionalizovanjem s tim povezanih formi postupanja. Drugo, u vidu doslednog vaspitavanja mladih generacija za toleranciju i suživot i uvažavanje jednakih ljudskih prava nezavisno od nacionalne, kulturne, konfesionalne … pripadnosti. Crnogorski nacionalizam je, međutim, godinama u snažnom zamahu na društvenoj sceni, njegovi protagonisti zauzimaju značajne položaje, sa kojih kao samoproklamovana, ali ujedno već etablisana i privilegovana društvena avangarda vrše uticaj u skladu sa svojim opredjeljenjima! Za to im vladajuća politička elita još uvijek bezupitno prepušta najširi prostor, ne hajući za sve ozbiljne društvene efekte jedne takve etnički neuviđavno jednostrane i demokratski nelegitimne kadrovske politike.
(Autor je redovni
univerzitetski profesor)