I la­tin­ski pi­sci su pi­sa­li o Sve­tom Sa­vi. Ivan Tom­ko Mr­nja­vić, bi­skup bo­san­ski i vi­kar­ni bi­skup za­gre­bač­ki (1579–1630) štam­pao je ži­vo­to­pis Sve­tog Sa­ve iz­me­đu dva­de­set i dva ri­mo­ka­to­lič­ka sve­ca kra­ljev­ske kr­vi po­ri­je­klom iz slo­ven­skih obla­sti. Du­bro­vač­ki vla­ste­lin Ja­ke­ta Pal­mo­tić (1623–1680) u svom epu „Du­brov­nik po­no­vljen” spo­mi­nje Sve­tog Sa­vu. Je­ro­nim Ka­va­njin (1670–1714) vla­ste­lin split­ski i tro­gir­ski u svo­joj pje­smi „Po­vi­est Van­đel­ska” pje­va o Sve­tom Sa­vi. Pje­snik An­dri­ja Ka­čić Mi­o­šić (1702–1760) na­zi­va Sve­tog Sa­vu „ru­žom iza­bra­nom”. To­ma Iva­no­vić, du­bro­vač­ki sve­šte­nik (1740–1808) na­pi­sao je uz ži­vo­te ne­ko­li­ko sve­ta­ca ko­je sla­vi ri­mo­ka­to­lič­ka cr­kva i „Ži­vot Sve­tog Sa­ve, ka­lu­đe­ra i bi­sku­pa srp­sko­ga i par­ca her­ce­go­vač­ko­ga”. U po­zna­tom dje­lu Ac­ta San­cto­rum ko­je iz­da­ju uče­ni isu­sov­ci-bo­lan­di­sti, pod da­tu­mom 14. (27) ja­nu­ar uvr­šten je ži­vo­to­pis Sve­tog Sa­ve ko­ji je na­pi­sao uče­njak isu­so­vac Ivan Mar­ti­nov. Isu­so­vac Ni­ko­la Nil­les, u svom ka­len­da­ru is­toč­ne i za­pad­ne cr­kve hva­li ži­vo­to­pis Sve­tog Sa­ve, ko­ji je na­pi­sao Mar­ti­nov i uzi­ma ga u svo­ju knji­gu, gdje pi­še: „da je Sve­ti Sa­va po­le­tio u ne­bo pre­pun za­slu­ga i sla­van ču­de­si­ma za ži­vot i po smr­ti”.
Go­vo­re­ći o li­kov­nim pri­ka­zi­ma Sve­tog Sa­ve is­ti­če se da ni­jed­na zna­me­ni­ta lič­nost u na­šoj isto­ri­ji ni­je vi­še sli­ka­na od Sve­tog Sa­ve. Naj­sta­ri­ji do da­nas sa­ču­va­ni lik Sve­tog Sa­ve je­ste fre­sko sli­ka ko­ja se na­la­zi na is­toč­nom zi­du nar­tek­sa cr­kve ma­na­sti­ra Mi­le­še­va. Por­tret Sve­tog Sa­ve je u pu­noj ve­li­či­ni, na ko­jem on de­snom ru­kom bla­go­si­lja, a u li­je­voj ru­ci dr­ži je­van­đe­lje. Iz XI­II vi­je­ka sa­ču­va­ne su sli­ke Sve­tog Sa­ve u cr­kvi ma­na­sti­ra Stu­de­ni­ca i u Ari­lju. U cr­kva­ma ma­na­sti­ra Gra­ča­ni­ca, Peć i De­ča­ni, Sve­ti Sa­va je na­sli­kan na is­tak­nu­tom mje­stu kraj svo­ga oca Ne­ma­nje, ro­do­na­čel­ni­ka di­na­sti­je. U onim cr­kva­ma gdje ne­ma do­volj­no pro­sto­ra za sve čla­no­ve po­ro­di­ce Ne­ma­nji­ća, iz­o­sta­vlje­ni su ne­ki vla­da­ri, ali lik Sve­tog Sa­ve ne iz­o­sta­vlja se ni­ka­da. U ma­na­sti­ru So­po­ća­ni na­sli­kan je Sve­ti Sa­va gdje dr­ži u ru­ci ču­do­tvor­nu iko­nu Bo­go­ro­di­ce Tro­je­ru­či­ce iz Hi­lan­da­ra, a u Mar­ko­vom ma­na­sti­ru lik Sve­tog Sa­ve je na­ro­či­to is­tak­nut ta­ko da je či­tav niz sve­ta­ca okre­nut put nje­ga kao glav­ne lič­no­sti.
Sve­ti Sa­va je pro­gla­šen za sve­ca od­lu­kom Sve­tog Kar­lo­vač­kog Si­no­da 1775. go­di­ne, ko­je je sa­mo sank­ci­o­ni­sa­lo ono ras­po­lo­že­nje, ko­je je pre­ma uspo­me­ni Sa­vi­noj ga­jio naš na­rod još od nje­go­ve smr­ti, a 2. ja­nu­a­ra 1840. go­di­ne Sve­ti Sa­va je pro­gla­šen za na­šeg škol­skog sve­ca, zbog ne­pro­cje­nji­vih za­slu­ga za na­še na­rod­no pro­svje­ći­va­nje, ko­je je u nje­go­voj lič­no­sti ima­lo svo­ga pr­vo­u­či­te­lja.
Ova­ko ve­li­ki broj tek­sto­va svje­do­či da je Sve­ti Sa­va i sve­to­sa­vlje bi­lo op­se­siv­na te­ma cr­no­gor­ske pu­bli­ci­sti­ke i pe­ri­o­di­ke to­ga vre­me­na. Naj­ve­ći broj tek­sto­va ko­ji se od­no­si na sred­njo­vje­kov­ne te­me po­sve­ćen je upra­vo Sve­tom Sa­vi. Svi tek­sto­vi svje­do­če o sna­žnoj raz­vi­je­no­sti kul­ta Sve­tog Sa­ve na pro­sto­ru da­na­šnje Cr­ne Go­re. U tek­sto­vi­ma je na­ro­či­to is­tak­nu­ta ulo­ga Sve­tog Sa­ve kao pr­vog srp­skog pro­sve­ti­te­lja i du­hov­nog oca na­še isto­ri­je.
Ove go­di­ne pro­sla­vlja­mo i hi­lja­du­go­di­šnji­cu mu­če­nič­ke smr­ti Sve­tog Jo­va­na Vla­di­mi­ra. On je pr­vi srp­ski vla­dar ko­me je usta­no­vljen sve­tač­ki kult, a nje­go­vo ži­ti­je, sa­ču­va­no u iz­vo­du u Bar­skom ro­do­slo­vu, pr­vo je srp­sko ži­ti­je. Nje­gov kult iz di­na­stič­kih i dr­žav­nih raz­lo­ga ni­je u pu­noj mje­ri nje­go­van u pe­ri­o­du vla­da­vi­ne Ne­ma­nji­ća, ali se u ka­sni­jem pe­ri­o­du raz­vio u pu­noj ve­li­či­ni o če­mu svje­do­če i broj­ni tek­sto­vi u pe­ri­o­di­ci, kao i broj­na umjet­nič­ka dje­la (pje­sme, dra­me, ope­re) na­sta­la kao in­spi­ra­ci­ja na nje­gov sve­ti­telj­ski lik.
(Na­sta­vi­će se)

pi­še: mr Va­silj Jo­vo­vić