PRI­RE­DIO: MI­LA­DIN VELj­KO­VIĆ


Po­zna­ti srp­ski isto­ri­čar, ar­hi­vi­sta i vi­ši ar­hiv­ski sa­vjet­nik u Ar­hi­vu Ju­go­sla­vi­je u Be­o­gra­du, Mi­lić F. Pe­tro­vić, zna­ča­jan dio svog struč­nog i na­uč­nog ra­da po­sve­tio je iz­u­ča­va­nju pro­šlo­sti Sta­re Sr­bi­je, po­seb­no Ra­ške obla­sti i od­no­si­ma Sr­bi­je i Cr­ne Go­re u 19. i 20. vi­je­ku. Ro­đen je 1949. u Ja­vor­ku kod Plje­va­lja, gdje je za­vr­šio gim­na­zi­ju. Di­plo­mi­rao je na Fi­lo­zof­skom fa­kul­te­tu u Be­o­gra­du, na gru­pi za sa­vre­me­nu isto­ri­ju. Bio je di­rek­tor Isto­rij­skog mu­ze­ja Sr­bi­je u Be­o­gra­du. Sa­rad­nik je Srp­ske aka­de­mi­je na­u­ka i umjet­no­sti i član Od­bo­ra za isto­ri­ju i Od­bo­ra za ob­ja­vlji­va­nje ar­hiv­ske gra­đe Cr­no­gor­ske aka­de­mi­je na­u­ka i umjet­no­sti.
Ob­ja­vio je vi­še sto­ti­na stu­di­ja, čla­na­ka, pri­lo­ga i pu­bli­ci­stič­kih ra­do­va, a sam ili u ko­a­u­tor­stvu ob­ja­vio je i pre­ko 20 knji­ga. Uz nje­go­vo odo­bre­nje, felj­ton o plje­valj­skoj Gim­na­zi­ji, od či­jeg se osni­va­nja na­vr­ša­va 115 go­di­na, ura­đen je na osno­vu nje­go­vih knji­ga „Plje­valj­ska gim­na­zi­ja 1901-2001 – do­ku­men­ti 1901-1914” i  „Plje­valj­ska gim­na­zi­ja 1901-2001 – mo­no­gra­fi­ja 1901-1941.”
Pro­svjet­no-kul­tur­ni rad srp­skog na­ro­da za vri­je­me du­ge tur­ske oku­pa­ci­je ni­ka­da ni­je pre­sta­jao. Cr­kve i ma­na­sti­ri, ču­va­ri vje­re, na­ci­o­nal­ne svi­je­sti i dr­ža­vo­tvor­ne tra­di­ci­je bi­li su ra­sa­da­ni­ci pi­sme­no­sti, pro­svje­te i kul­tu­re. U okvi­ru pa­tri­jar­šij­skih pri­vi­le­gi­ja, ko­je je sul­tan Meh­med II osva­jač dao ca­ri­grad­skom pa­tri­jar­hu, pri ve­ćim srp­skim ma­na­sti­ri­ma su po­sto­ja­le ma­na­stir­ske ško­le za opi­sme­nja­va­nje đa­ka i pre­pi­si­va­nje bo­go­slu­žbe­nih i dru­gih zna­čaj­nih knji­ga.
U Oslo­bo­đe­noj Sr­bi­ji po­čet­kom 19. vi­je­ka ma­na­stir­ske ško­le za­mje­nju­ju na­rod­ne ško­le, u ju­žnoj Ugar­skoj i ne­što ra­ni­je. Sre­di­nom 19. vi­je­ka i ka­sni­je na­rod­ne ško­le se po­ste­pe­no otva­ra­ju i u ve­ćim va­ro­ši­ma Ma­ke­do­ni­je, Sta­re Sr­bi­je, Bo­sne i Her­ce­go­vi­ne. Za­bi­lje­že­no je da su 1849. go­di­ne u ci­je­loj Her­ce­go­vi­ni, sve do Sje­ni­ce, „po­sto­ja­la sa­mo tri uči­li­šta: mo­star­sko sa 132 dje­ce; fo­čan­sko sa 30 dje­ce i taš­sli­džan­sko (plje­valj­sko) sa 45 dje­ce”. U svim ovim ško­la­ma dje­ca su se ob­u­ča­va­la sa­mo u sla­bom či­ta­nju ča­slov­ca, psal­ti­ra i mje­se­co­slov­ca, još u sla­bi­jem pi­sa­nju i či­sle­ni­ci”. Po­red vjer­ske na­u­ke u ovim ško­la­ma uči­la se isto­ri­ja, ge­o­gra­fi­ja, po­zna­va­nje pri­ro­de, ma­te­ma­ti­ka, li­je­po pi­sa­nje i cr­kve­no po­ja­nje. Otu­da su ove ško­le ima­le i svje­tov­ni ka­rak­ter. Du­go vre­me­na uči­te­lji su bi­li po­lu­pi­sme­ni lju­di. U po­čet­ku su đa­ke uči­li sta­ri­ji ma­na­stir­ski đa­ci, ma­na­stir­ske ter­zi­je i ćur­či­je uz svo­je sva­ko­dnev­ne po­slo­ve. Ka­sni­je su pri­sti­za­li ško­lo­va­ni bo­go­slo­vi i uči­te­lji. Me­đu­tim, ka­ko ško­lo­va­nih uči­te­lja du­go vre­me­na ni­je bi­lo do­volj­no u ne­kim se­li­ma, kra­jem 19. i po­čet­kom 20. vi­je­ka uči­te­lji su u iz­vje­snoj mje­ri još uvi­jek bi­va­li đa­ci sa­mo sa za­vr­še­nom osnov­nom ško­lom. Po­moć u nov­cu, knji­ga­ma pru­ža­la je Kne­že­vi­na Sr­bi­ja, ka­sni­je u iz­vje­snoj mje­ri i Knja­že­vi­na Cr­na Go­ra. Po­moć je pru­ža­na cr­kve­no-škol­skim op­šti­na­ma na nji­hov za­htjev, za oprav­ku i po­di­za­nje škol­skih zgra­da, za na­bav­ku knji­ga, pla­ća­nje uči­te­lja i dr. Po­moć Kne­že­vi­ne Sr­bi­je do­bi­ja­la je i Srp­ska pra­vo­slav­na cr­kve­no-škol­ska op­šti­na u Plje­vlji­ma: 1859. go­di­ne – 150 knji­ga; 1862. go­di­ne – 18000 gro­ša za knji­ge; 1868. go­di­ne – 50 du­ka­ta ce­sar­skih za škol­sku zgra­du i 35 du­ka­ta za pla­ća­nje uči­te­lja.
U 19. i na po­čet­ku 20 vi­je­ka, Plje­vlja su bi­la naj­ve­ća i naj­va­žni­ja va­roš u Ra­škoj obla­sti. Po­red to­ga, ona su se na­la­zi­la na stra­te­ški va­žnom pro­sto­ru iz­me­đu Bo­sne i Her­ce­go­vi­ne, Sr­bi­je i Cr­ne Go­re. Za­hva­lju­ju­ći svom po­lo­ža­ju i raz­vi­je­no­sti, Plje­vlja su u pla­no­vi­ma Sr­bi­je bi­la pred­vi­đe­na za sre­di­šte kul­tur­no-pro­svjet­nog i na­ci­o­nal­no-oslo­bo­di­lač­kog ra­da. U po­čet­ku to ni­je bi­lo pre­ci­zno utvr­đe­no, ali vre­me­nom se ta ulo­ga sa­ma na­met­nu­la. U po­sled­njoj de­ce­ni­ji 19. vi­je­ka Sr­bi­ja je po­ku­ša­la da u Plje­vlji­ma osnu­je svoj kon­zu­lat za Ra­šku oblast, ko­ji bi bio bli­zu bo­san­sko-her­ce­go­vač­ke, od­no­sno gra­ni­ce sa Austro-Ugar­skom, sa za­dat­kom da ra­di na di­plo­mat­skoj za­šti­ti srp­skog na­ro­da i nje­go­vog na­ci­o­nal­nog in­te­re­sa u Ra­škoj obla­sti i, pre­ma mo­guć­no­sti, i u Her­ce­go­vi­ni. Pri­je sve­ga, tre­ba­lo je da ra­di na su­zbi­ja­nju tur­ske anar­hi­je i na­si­lja po­je­di­na­ca i austr­o­u­gar­ske pr­o­pa­gan­de, ko­ja je u ovim kra­je­vi­ma bi­la do­bro or­ga­ni­zo­va­na i struč­no vo­đe­na. Za ove svr­he u dr­ža­vom bu­dže­tu Sr­bi­je ne­ko­li­ko go­di­na su odva­ja­na fi­nan­sij­ska sred­stva. Za kon­zu­la je bio od­re­đen ka­pe­tan Pe­tar Bo­jo­vić, ro­đen u Mi­še­vi­ći­ma kod No­ve Va­ro­ši. Me­đu­tim, zbog ot­po­ra Austro-Ugar­ske na Por­ti i pro­ti­vlje­nja mje­snih mu­sli­ma­na, do otva­ra­nja kon­zu­la­ta ni­je do­šlo. Ako se ni­je uspje­lo na di­plo­mat­skom pla­nu, uspjeh je po­stig­nut na pro­svjet­no-kul­tur­nom pla­nu, otva­ra­njem gim­na­zi­je i u okvi­ru nje dje­vo­jač­ko-ra­de­nič­kog kur­sa (1901). No­vo­so­no­va­na gim­na­zi­ja, po­red pro­svjet­nog ra­da, vr­ši­la je dio di­plo­mat­ske ak­tiv­no­sti.
(NA­STA­VI­ĆE SE)