PIŠE: Borivoje Ćetković

Posebnu pažnju akademik Živojinović posvetio je odnosu saveznika prema kralju Nikoli i zvaničnoj Crnoj Gori.
„Kralj Nikola je”, konstatuje Živojinović, „u savezničkim vojnim i političkim krugovima bio izolovan i nepopularan. U cjelini uzev, komentari o kapitulaciji Crne Gore i njenim uzrocima bili su u Londonu, Parizu i Rimu nepovoljni po kralja Nikolu”. Saveznici su osuđivali politiku kralja Nikole vođenu uoči kapitulacije, kao i njegovo napuštanje Crne Gore.
Engleska vlada, po mišljenju akdemika Živojinovića, bila je prva koja je, nakon kapitulacije, razmotrila pitanje budućnosti Crne Gore posle završetka rata. Ona je kao prvo imala u vidu držanje kralja Nikole u toku rata, zatim ekonomske (ne)mogućnosti njenog razvitka, kao i želje stanovništva da se ujedini sa Srbijom. (Živojinović, 1966: 209.)
„Forin ofis je”, čitamo kod Živojinovića, „optužio crnogorskog vladara da je „od početka rata vodio dvoličnu politiku” – „izrazito neprijateljsku prema saveznicima”. Englezi su bili ubijeđeni da si i kralj i njegovi ministri „održavali direktne veza sa Austrijancima i da nije bilo njihove izdaje otpor neprijatljskom nadiranju ka Sandžaku i Crnoj Gori bio bi mnogo uspješniji...
„Kralj”, isticalo se u memorandumu, „ne zaslužuje da saveznici imaju obzira prema njemu; po našem mišljenju, nakon takvog držanja, njegov povratak ili povratak njegove porodice treba izbjegavati i, koliko god je moguće spriječiti”. Iako se dopuštala mogućnost da Crna Gora bude obnovljena pod drugim vladarom, što bi zavisilo od volje stanovništva, podvučena je činjenica da „takva država neće imati nikakvu korisnu svrhu; u budućnosti, kao što je bilo u prošlosti, ona neće biti u stanju da se izdržava i živeće od milosrđa velikih sila. Stoga treba podsticati njeno pripajanje Srbiji”. (Pod. B. Ć.) (Izvodi iz Memoranduma Forin ofisa o Crnoj Gori. Ovo je bilo u ljeto 1916. god.) Prema tome, pitanje Crne Gore, bar što se ticalo Engleske, bilo je riješeno, iako je odluka o tome dugo vremena ostala u tajnost, mišljenja je dr Živojinović.
I Francuska je, to je dobro poznato, otvoreno podržavala politiku Srbije.
Kralj Nikola je sa negodovanjem govorio o savezničkoj politici prema Crnoj Gori, pozivajući se na „svoje zasluge za slovenstvo na Balkanu u proteklih 50 godina”.
Politiku Italije prema Crnoj Gori nazvao je „izdajničkom”, (Živojinović mu daje za pravo), a glasove o njegovim pregovorima sa Austrougarskom „gnusnom klevetom”, jer on i predsjednik vlade, kako je to 11. februara objavio Mijušlković u saopštenju, „...nijesu imali bilo kakve veze sa ministrima koji su ostali u Crnoj Gori i da se ograđuju od njihovih akcija i predloga”. Ovom izjavom Mijušković je dezavuisao rad ministara u Crnoj Gori, proglasio ih krivcima za „zaključenje mira sa Austrougarskom” – i optužipo da su radili „suprotno kraljevoj naredbi da ne smiju započeti pregovore o miru pod bilo kakvim izgovorom”.
Kralj je u svojoj kapitulacionoj igri činio sve da svoju vlastitu odgovornost prebaci na druge. Niko u Crnoj Gori, a pogotovo ministri tzv. Krnje vlade, nije smio ništa učiniti suprotno kraljevoj naredbi.
Položaj Crne gore bio je krajnje nezavidan. Ona je, smatra Živojinović, „formalno zadržala status savezničke države; suštinski, bila je lišena učešća u svim političkim i vojnim akcijama savezničkih vlada, uključujući i one koje su se ticale Balkanskog poluostrva”.
Optužbe kralja Nikole
Kralj Nikola i izbjeglička vlada glavnog krivca za nestajanje crnogorske države sa evropske političke karte vide u zvaničnoj Srbiji. Srpska vlada i Pašić optužuju se za harangiranje kod savezničkih sila protiv Crne Gore i kralja Nikole. Bilo je to vrijeme kada su značajno eskalirali ne samo sukobi, već i mržnja prema zvaničnoj Srbiji. Ovo mišljenje prihvataju i istoričari pristaše crnogorskog gospodara – njega i njegovu vladu oslobađaju od odgovornosti za kapitulaciju crnogorske vojske, svaljujući krivicu na Petra Pešića, Nikolu Pašića i srpsku vladu, kao i na saveznike.
Razmišljajući o odnosu Kraljevine Srbije prema Kraljevini Crnoj Gori, to jest Nikole Pašića prema njegovom imenjaku sa Cetinje, Lalićev glavni narator Pejo Grujović veli da mu se čini da se taj odnos može izraziti stihovima iz ličke pjesme:
– Vuk magarca na plot nagonio
– Eda bi mu nogu salomio.
– I uspio je u tom nastojanju.
Sukob kralja Nikole i Nikole Pašića, odnosno zvaničnog Beograda i zvaničnog Cetinja oko načina i oblika crnogorsko- srpskog državnog ujedinjenja, po mišljenju istoričara Zečevića, „nadživio je svoje začetnike i prerastao u spor dugog istorijskog trajanja”. Zaista je bilo nemoguće uskladiti velikosrspske planove Nikole Pašića sa politikom stvaranja velike Crne Gore od koje kralj Nikola nije odustajao čak i u najtežim trenucima njegove vladvine.
To je onaj dio naše prošlosti koji se vratio u sadašnjost, a bio je bitan detrminarujući faktor bjelaško-zelenaških obračuna, naših međusobnih ćeranja i zatiranja, a potom partizansko-četničkih sukoba koji počinju krajem 1941. i traju čitavo vrijeme rata.
I danas su nam se vratili stari raskoli i sukobi. „Obnoviše (se) stare međe i podjele”... „Sve se cijepa”, kako reče Mihailo Lalić, „na dvoje pa na četvoro – ne samo što narod nije zajdno,nego ni bratstvo i porodica. A dokle će to da traje – to niko ne zna.
(Nastaviće se)