-Pi­še: Ve­se­lin La­za­re­vić

Lo­gor Ma­ut­ha­u­zen na­la­zio se na Du­na­vu, u Gor­njoj Austri­ji, u bli­zi­ni gra­da Lin­ca. Kao je­dan od du­nav­skih lo­go­ra, for­mi­ran je 22. sep­tem­bra 1914. go­di­ne. Na nje­go­vom po­di­za­nju u po­čet­ku je ra­di­lo 700, ka­sni­je još tri­sta rad­ni­ka. Slič­no kao kod lo­go­ra Nađ­me­đer, beč­ki osu­đe­ni­ci, kri­mi­nal­ci, ogra­di­li su bo­dlji­ka­vom ži­com pro­stra­nu le­di­nu, da bi na njoj, ka­sni­je, sa­mi lo­go­ra­ši iz­gra­di­li 80 ba­ra­ka.
Pr­ve dvi­je gru­pe srp­skih za­ro­blje­ni­ka i in­ter­ni­ra­ca sti­gle su kra­jem ok­to­bra (1.200), i sre­di­nom no­vem­bra (6.000). Po­ra­zom srp­ske voj­ske, pri­je nje­nog pre­la­ska pre­ko Al­ba­ni­je, du­ge ko­lo­ne rat­nih za­ro­blje­ni­ka i iz­bje­glog sta­nov­ni­štva, da­ni­ma su go­ni­li u rop­stvo austro­u­gar­ski voj­ni­ci. Broj lo­go­ra­ša je do­sti­gao 13.000 lju­di. Pre­ma hro­ni­ci mje­sne pa­ro­hi­je Ma­ut­ha­u­zen, mje­sec da­na ka­sni­je, u de­cem­bru, broj se po­ve­ćao na 15.000, dok je 1916. go­di­ne iz­no­sio sko­ro 40.000 lju­di. Po­red Sr­ba, tu su bi­li smje­šte­ni i ita­li­jan­ski za­ro­blje­ni­ci.
Ka­ko na­vo­di Sto­jilj­ko­vić (1995), od no­vem­bra 1914. do apri­la 1915. go­di­ne, stra­da­lo je 7.038. Broj­ku je do­bio sa­bi­ra­ju­ći po­dat­ke sa pet sa­ču­va­nih spo­men-plo­ča u jed­nom uglu lo­go­ra, ko­je su ozna­ča­va­le ma­sov­ne grob­ni­ce. Na sva­koj od njih, na nje­mač­kom je­zi­ku, za­pi­sa­no je da se ra­di o srp­skim rat­ni­ci­ma. Sto­ilj­ko­vić za­klju­ču­je da ih je pre­ži­vje­lo sa­mo 162. Po­ko­si­li su ih glad, is­cr­plje­nost i ti­fus.
Po­sli­je pa­kle­nog po­mo­ra srp­skih za­ro­blje­ni­ka i iz­bje­glog na­ro­da, u ovaj lo­gor smje­sti­li su Ita­li­ja­ne, ali je i da­lje u nje­mu bi­lo Sr­ba, ko­ji su umi­ra­li od gla­di i is­cr­plje­no­sti, sve do 1918. go­di­ne, što po­tvr­đu­ju ne­is­tra­že­ne po­smrt­ni­ce u Voj­no-isto­rij­skom in­sti­tu­tu u Be­o­gra­du.
Iz­vje­štaj
dr Pan­du­ro­vi­ća
To­li­koj smrt­no­sti su, po­red za­ra­za, do­pri­ni­je­li i te­ški uslo­vi u lo­go­ru. U iz­vje­šta­ju dr Vla­di­sla­va Pan­du­ro­vi­ća, ko­ji je pre­ko Cr­ve­nog kr­sta po­sje­tio lo­gor, iz­me­đu osta­log, pi­še: „U lo­go­ru je po­mr­lo oko 8.000 lju­di i od njih, vje­ro­vat­no, dvi­je tre­ći­ne je ži­vo sa­hra­nje­no. Za­ro­blje­ni su bi­li is­cr­plje­ni. Ni­je­su ima­li ni­ka­kvu zdrav­stve­nu za­šti­tu.
Bi­li su bez odje­će, po­kri­va­ča. Spa­va­li su na ci­či zi­mi pod ve­drim ne­bom. Da bi se za­šti­ti­li od hlad­no­će, uvla­či­li su se u đu­bre i ta­mo ih na­la­zi­li pro­mr­zle. Sklo­ni­ša ni­je­su ima­la vra­ta i pro­zo­re. Le­ža­li su na go­loj ze­mlji. Hra­ni­li su ih uso­lje­nom ri­bom, a vo­de ni­je bi­lo. Bo­lest, alp­ska hlad­no­ća, vje­tar, ki­ša i sneg ne­mi­lo­srd­no su ih ta­ma­ni­li.
Pro­mr­zle, is­pi­je­ne, sa na­te­če­nim ru­ka­ma i no­ga­ma, bez­du­šno su ih tu­kli kun­da­ci­ma austro-ma­đar­ski stra­ža­ri”.

Lo­gor Ašah
U lo­go­ru Ašah, uz­vod­no od Ma­ut­ha­u­ze­na, ko­ji je po­dig­nut u isto vri­je­me kad i Ma­ut­ha­u­zen, bi­li su smje­šte­ni srp­ski i cr­no­gor­ski za­ro­blje­ni­ci, ofi­ci­ri, voj­ni­ci i in­ter­nir­ci, po­čet­kom 1915. go­di­ne, pre­mje­šta­njem iz lo­go­ra, iz sje­ver­ne Ugar­ske, kao i iz Hajn­rih­strin­ga iz Če­ške.
No­ve gru­pe lo­go­ra­ša stal­no su pri­sti­za­le, iz­nu­re­ne du­gim mar­še­vi­ma i tran­spor­ti­ma, po­put sto­ke, pa su ba­ra­ke ubr­zo po­sta­le pre­na­tr­pa­ne. Ži­vje­li su is­pod sva­kog hi­gi­jen­skog mi­ni­mu­ma.
Pra­va bi­je­da. Pr­va zi­ma, 1915. go­di­ne, od­ni­je­la je mno­go žr­ta­va, čak vi­še ne­go sa­ma glad, što se vi­di iz iz­vje­šta­ja Živ­ka To­pa­lo­vi­ća: „Ni­je bio po­tre­ban ter­mo­me­tar da se mje­ri hlad­no­ća. Hlad­no­ća se mje­ri­la bro­jem mr­tvih”.
Pre­ma austro­u­gar­skim slu­žbe­nim do­ku­men­ti­ma, u lo­go­ru Ašah to­kom 1916. go­di­ne, bi­lo je 10.903 za­to­če­ni­ka.
Pre­ma po­da­ci­ma slu­žbe Voj­nog ge­ne­ral­nog gu­ve­ri­ma­na u Sr­bi­ji, u ovom lo­go­ru u ma­ju 1917. go­di­ne bi­lo je 6.355, a u ju­nu 1918. go­di­ne 4.418 in­ter­ni­ra­ca.
To­kom 1916. go­di­ne, ka­da je eko­nom­ska kri­za uhva­ti­la ma­ha, glad i is­cr­plje­nost lo­go­ra­ša bi­le su ta­kve da su jed­no­stav­no umi­ra­li na no­ga­ma ili pri ho­du. Od­la­zi­li bi na rad gu­ra­ju­ći pra­zna ko­li­ca, da bi ih u tim ko­li­ci­ma mr­tve na­zad vra­ća­li. Od gla­di su se one­svje­šći­va­li.
Iz­glad­nje­li, va­di­li su oglo­da­ne ko­sti sa đu­bri­šta. Pa­sli tra­vu. Sa­mo su od­va­žni­ji po­ku­ša­va­li bjek­stvo. Ne­ki su i uspi­je­va­li. Bje­ža­nje se iz­vo­di­lo sa­mo po­mo­ću nov­ca, jer su i austrij­ski stra­ža­ri bi­li glad­ni. Bje­gun­ci ko­ji bi se do­mo­gli Švaj­car­ske, do­no­si­li su vi­je­sti o ne­pod­no­šlji­vim uslo­vi­ma u austro­u­gar­skim lo­go­ri­ma.
Ni u ovom lo­go­ru ni­je utvr­đe­na ko­nač­na ci­fra stra­da­lih, ma­da Pe­tar Opa­čić (1994) na­vo­di da je na voj­nom gro­blju u Aša­hu, na spo­men-plo­či ukle­sa­no da su tu sa­hra­nje­na 5.362 Sr­bi­na. (Kraj)