-Piše: DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

Tako je nastao „Mladost genija” (1983) Eljera Išmuhamedova, epski kostimirani film koji izvanredno precizno govori o mladosti velikog srednjovjekovnog filozofa Avicene (980–1037). Ali film „Zbogom, zelena ljeta” (1985), ljubavna priča koja se odvija tokom čitave moderne istorije Uzbekistana, od Staljina do Gorbačova, vrlo jasno aludira na korupciju u rukovodećim krugovima koja je u to vrijeme bila endemsko zlo republike. To ostvarenje pripremilo je teren za Išmuhamedovljev najčuveniji film „Šok“ iz 1989. Inspirisan stvarnim događajem iz doba Brežnjeva, taj triler govori o sudbini novinara istraživača koji pokušava da javno prokaže vođe mafijaškog sindikata koji manipulišu uzbekistanskom industrijom pamuka da bi ostvarili nezakonit profit. On pritom otkriva da se u zločinačkom krugu nalaze i najviši funkcioneri uzbekistanskog rukovodstva i za svoj trud biva kažnjen smrću. „Šok” je 1989. postao pravi hit u sovjetskim bioskopima, a sam Gorbačov ga je pohvalio kao primjer „novog načina razmišljanja u kinematografiji koji odražava principe ‘perestrojke’“. Jedan od istaknutih uzbekistanskih reditelja je i Ali Hamrajev (r. 1937), čiji je film „Belljne, belljnlj austlji”, (1966), po Agiševljevom scenariju i s Fathulinovom fotografijom, privukao veliku pažnju zbog toga što govori o jednoj muslimanki sa sela koja napušta muža i odlazi s ljubavnikom.

Njegovo djelo „Dilorom” (1969) bilo je prva uzbekistanska filmska opera, snimljena prema klasičnim pjesmama Ališera Navoja o nesrećnoj ljubavi jedne robinje prema dvorskom slikaru. Potonji Hamrajevljevi filmovi mahom se bave ili oslobođenjem Uzbekistanki od muslimanske kulturne represije ili istorijskim događajima. Godine 1991. snimio je film „Tamerlane the Great” u međunarodnoj koprodukciji i pod okriljem Uzbekfilma.

Ostali istaknuti uzbekistanski reditelji su Šuhrat Abasov (r. 1931), Ravil Batirov (r. 1931), Melo Absalov, Džanka Fajzijev i Farid Davletšin, čije je izvanredno ostvarenje „Tainoe putešestvie zmira” (1990), po modernističkom romanu o drevnim narodnim običajima, bio prvi film snimljen i distribuiran na uzbečkom jeziku. Sovjetska praksa bila je da se filmovi iz svih republika nasinhronizuju na ruski radi distribucije širom zemlje, čime je gušen najosnovniji oblik nacionalnog izraza.

Nakon raspada SSSR-a, u studijima Uzbekfilma urađeno je nekoliko međunarodnih koprodukcija. Ta kuća ima više od hiljadu zaposlenih i godišnje proizvodi dvanaest do četrnaest igranih filmova, od čega je otprilike polovina namijenjena prikazivanju na televiziji, i pedesetak kratkometražnih filmova. Tržišna kriza 1995. i 1996. godine dovela je do velikih otpuštanja. Vlada je sredinom devedesetih zajedno s privatnim investitorima obrazovala Uzbek Kino, produkcionu i distributersku kompaniju koja je krajem vijeka proizvodila i na tržište plasirala pedesetak igranih filmova godišnje.

U prvoj deceniji XXI vijeka, 99 odsto uzbekistanskih bioskopa prikazivalo je domaće filmove, dok su u preostalim organizovane projekcije indijskih ili američkih filmova. Četrdesetak malih studija godišnje proizvede od četrdeset do četrdeset pet dugometražnih filmova, od kojih je većina snimljena video-kamerom za manje od 30.000 dolara. Ta brza i jeftina produkcija u lokalnom žargonu se naziva „Kohn-Tak-hta” ili „daska za sječenje povrća”, ali se u Uzbekfilmu, koji je zadržao visoke estetske standarde, i dalje proizvode kvalitetni filmovi koji ulaze u selekciju međunarodnih festivala.

U Kazahstanu su 1929. snimljeni dokumentarni film o izgradnji željezničke pruge Turkistan-Sibir, „Turksib” Viktora Turina, i prvi kratkometražni film domaće proizvodnje, „Pribljmie pervogo poezda v Alma Atu”. Međutim, kazahstanska kinematografija rađa se tek po otvaranju studija za snimanje dokumentarnih filmova Alma Ata u istoimenom glavnom gradu 1937. i evakuacije Mosfilma i Lenfilma u njega po njemačkoj invaziji juna 1941. godine.


(Nastaviće se)