Za vrijeme Drugog svjetskog rata, Alma Ata (naziv znači „otac jabuka”) postala je filmska prestonica Sovjetskog Saveza, u kojoj je između 1942. i 1945. proizvedeno više od tri četvrtine sovjetskih igranih filmova. Upravo u tom gradu, manje od 240 km udaljenom od granice s Kinom, Ejzenštajn je snimio prvi (1945) i drugi dio (1946) filma „Ivan Grozni”. Poslijeratne godine obilježila je prva adaptacija kazahstanske književnosti „Pesma Abaja” Efima Aronova, 1945, po romanu Muhtara Auezova i prvi kazahstanski film u boji („Džambul” Efima Dzigana, 1952). Od tada je Kazahfilm ušao u ujednačen ritam proizvodnje nekoliko igranih i četiri do pet dokumentarnih kratkih filmova godišnje, a radovi tradicionalnih reditelja poput Abdule Karsakbajeva (r. 1940) – „Mene zovut Koža” 1964; „Putešestvie v detestvo”, (1970) i Šakena Ajmanova (1914–1970) – „Zemllj otcov” (1966); „Smrt Atamana” (1970) povremeno privlače pažnju manjeg dijela publike. Nedavno je, međutim, kako piše Variety, Alma Ata iz više razloga postala „Holivud centralne Azije”.

Kazahstan (17,7 miliona stanovnika) prostorno je najveća bivša sovjetska republika poslije Rusije i, kako zbog veličine, tako i zbog prirodnih bogatstava, uključujući i naftu, danas je glavna meta zapadnog kapitala namijenjenog razvoju. Kazahstan je istovremeno doživio izvanrednu eksploziju filmskih talenata poznatih kao „divlji kazahstanski momci” ili „kazahstanski novi talas”. Taj fenomen nastao je 1984. kad je pod upravom pripadnika avangarde Sergeja Solovjova (r. 1944), „Tuđa, bijela i rošavi” (1986); „Asa” (1988); „Černalj poza- zmblema pečali, krasna poza-zmblema lobvi”, (1989), itd. i pozorišnog reditelja Anatolija Vasiljeva (r. 1942) na VGIK-u pokrenut poseban petogodišnji program obuke filmskih stvaralaca za studije Kazahfilma. Čak i prije nego što su diplomirali, svoje prve igrane filmove snimila su četvorica od desetoro studenata tog programa, među kojima je bio i Rašid Nugmanov (r. 1954). Njegov spektakularni prvjenac „Igla” prvo je 1989. postao bioskopski hit u Sovjetskom Savezu, a zatim i u svijetu. Pokojna lenjingradska rok zvijezda Viktor Coj u tom modernom, hipnotičkom trileru igra mladića koji pokušava da rasturi lokalni lanac dilera droge, a njegov uspjeh naveo je trojicu Solovjovljevih studenata da iste godine snime nekonvencionalne niskobudžetne filmove.

Tako su nastali „Konečnar ostanovka” Serika Aprimova (r. 1960), „Tpoe” Aleksandra Baranova (r. 1960) i Bahita Kilibajeva (r. 1958) i „Bloblennar pljbka” Abaja Karpikova (r. 1955). Sva tri filma prikazivana su u svijetu. Kad je Nugmanov u aprilu 1989. izabran za prvog sekretara Udruženja filmskih stvaralaca Kazahstana, svima je postalo jasno da su na vidiku velike promjene. Naredne godine dovršena su dva krupna projekta – tročasovno epsko djelo „Gibellj Ompapa” (1991) Ardaka Amirkulova (r. 1955), u kojem je opsada jednog kazahstanskog grada koji je Džingis-kan pregazio u XIII vijeku upotrijebljena kao alegorija društveno-političkog ambijenta u Rusiji uoči Hitlerove invazije 1941; i „Mecmlj” (1990) Jermaka Šinarbajeva (r. 1953), filozofsko razmišljanje o nasilju u sedam poglavlja, prema drevnim korejskim legendama, snimljeno na lokaciji u Kazahstanu i na ostrvu Sahalin. Ostali važni pripadnici novog talasa su Bakit Karakulov („Bupannlji polustanok”, 1991), Amir Karakulov (r. 1965; „Razlučnica”, 1991) i Talgat Temenov (r. 1954; „Vučić među ljudima” 1989; „Begušalj mišenlj”, 1991). Nestrpljivo očekivani drugi Nugmanovljev igrani film „Dikii vostok” (1992) bio je u fazi produkcije u vrijeme raspada SSSR-a. Prepoznatljiv po predivnim snimcima koje je Nugmanovljev brat Murat napravio na planinama Kirgizije, to je urnebesno eklektična parodija zapadnih i sovjetskih žanrova koja je predstavljala ironičan epitaf jednoj od najvećih kinematografija na svijetu.

Piše:

DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

(Nastaviće se)

---