-Piše: Nik Gašaj

Dan nakon što je Hitler došao na vlast u Njemačkoj, M. Horkhajmer, direktor Instituta za društvena istraživanja u Frankfurtu, preselio se u stan blizu željezničke stanice. Za nekoliko dana on i ostali saradnici otišli su u Švajcarsku. Razlog je što su sprovodili istraživanja o političkim orijentacijama u Njemačkoj i došli do zapanjujućeg nalaza: da većina radnika imaju vrednosne orijentacije i političke stavove u visokom stepenu autoritarne. Zaključak istraživača bio je da će Hitler vjerovatno doći na vlast i da u tom slučaju u Njemačkoj neće imati efektivne opozicije.

Pojam autoritarne ličnosti, što ga je izvorno u literaturu uveo From (1978.), postao je jedan od najčešće navođenih koncepata, kojima se želi objasniti nesklad između društvenih zahtjeva i mogućnosti pojedinca. Autoritarnost se uzima kao gubljenje individualnosti, vlastitosti, otuđenja od ljudskih mogućnosti.

Autoritarnošću se označava sindrom psiholoških osobina koje posjeduje neslobodan pojedinac u neslobodnom društvu. Njome se pokušava objasniti antidemokratska orijentacija, pojava etnocentrizma i konzervativizma. Autoritarna ličnost je ona koja traži autoritet kome bi vjerovala, koji bi joj pružio sigurnost i izvjesnost, u isto vrijeme ona je spremna da se na isti način postavi prema onima koji od njoe zavise, i insistira na svome autoritetu i hijerarhiji. Živeći i socijalizirajući se u okviru autoritarnih odnosa u porodici, religiji, državi, pojedinac traži sigurnost u ocu, Bogu ili vlasti. U situacijama društvene krize, nesigurnosti, gubitka pespektive, pojedinac traži „oca domovine”, „vođu”, ili „mesiju”.

Upravo takav, prevladavajući autoritaran karakter, zahvalno je psihološko tlo za razne oblike manipulacije, a pogotovo za unutargrupnu homogenizaciju i za iskazivanje agresivnosti prema vanjskim grupama. Drugim riječima, predrasude su sastavni dio takvog karaktera, a samo od spoljnih okolnosti (krize, frustracije) zavisi njihovo izražavanje.

Potisnuta agresivnost, koja se iz određenih i širih društvenih, ali i neposredno psiholoških razloga ne može očitovati prema pravom izvoru frustracije, nalazi svoj izraz i izlaz u odnosu prema onima koji nisu „mi”. Ti „drugi” poprimaju sva obilježja žrtvenog jarca, postaju otjelovljenje uzroka našeg neuspjeha i objekt agresije. Uostalom, i istorijski primjeri to konkretno pokazuju. Progoni Židova u Engleskoj nakon rata s Francuskom, Drajfusova afera u Francuskoj nakon poraza s Pruskom, koja se pretvorila u opšti progon na vjerskoj i na etničkoj osnovi, progon Židova u Carskoj Rusiji 1905. nakon poraza u ratu s Japanom, genocid nad Židovima u Hitlerovoj Njemačkoj, racionalizovan njihovom „krivicom” za poraz Njemačke u Prvom svjetskom ratu i za opštu ekonomsku krizu. Sve su to primjeri prenesene agresivnosti nastale zbog frustracija na širem društvenom planu.

U savremenim uslovima masovnog društva pojedinac je „usamljen u gomili”, a postaje dio mase konformiranjem s prevlađujućim vrednosnim sistemom, posredstvom masovnih medija. Na taj način konformizam postaje cilj savremenog čovjeka, koji gubi svoju individualnost pokušavajući se integrisati u postojeće.

Konformizam je, između ostalog, i psihološki okov koji je najefikasniji sistem društvene kontrole i manipulacije. Na psihološkoj potrebi da se pripada, osmisli i stekne sigurnost uzdiže se cjelokupna nadgradnja manipulacije potrebama i osjećajima.

Sve više autora, koji kritički promišljaju i analiziraju visokorazvijeno građansko društvo, za savremenog čovjeka kao dominantnu karakteristiku ističe da je to „čovjek organizacije”, „upravljan drugima”, „konformist” podložan tuđim mišljenjima, „srećni robot”, neslobodan i zaplašen od individualnosti. Prilagođavanje društvu u kojem živimo da bismo realizovali vlastite interese i potrebe, uz ostalo znači da postajemo i dio društva koje nas podvrgava sebi, socijalizuje i kontroliše, usmjerava i manipuliše nama. Društvo kao sistem ima jedan osnovni cilj – prilagoditi, oblikovati, uniformiti, podvrći jedinstvenoj normi – održati se kao sistem! Dok je prvo značenje konformizma u smislu prilagođavanja pretpostavka funkcionisanja postojećeg sistema, u drugom značenju konformizam se uzima kao pokazatelj gubljenja individualnosti, vlastitosti, otuđenja od ljudskih mogućnosti, kao socijalno-psihološki razlog kritike društveno-ekonomskih odnosa, u kojima je čovjek jedna od roba na tržištu. Čovjek se konformira jer je to jedini način opstanka u „bolesnom društvu”, bježi od sebe, jer nema snage da se suprotstavi. U kritičkim pristupima je problem u društvu koje ne omogućava izražavanje vlastitosti i stvara osakaćenu, jednostranu, otuđenu ličnost.

Nonkonformističko od konformističkog ponašanja razlikuje se i ciljevima i procesima. Cilj je nezavisnog ponašanja rješavanje problema, razumijevanje i istina, kreativan odnos prema vanjskom realitetu.

Za političku analizu središnje crte svakako su: autoritarna agresija-autoritarna submisivost, osobine koje se očituju u težnji ka dominaciji, ali istovremeno i potčinjavanju. Politički je, takođe, relevantna činjenica da takve osobe razmišljaju u pojmovima moći ko s kime i kako dominira, kao i svojevrsna rigidnost i netolerantnost. Sam koncept autoritarnosti insistira na konkretnom pojedincu koji je više ili manje autoritaran, zavisno o svom ličnom razvoju, ali u isto vrijeme i na autoritarnosti kao osobini globalnog društva, odnosno na činjenici da autoritarne sklonosti modalnog pripadnika društva daju bitno obilježje funkcionisanju ukupnih socijalnih, u prvom redu političkih institucija.

(Autor je politikolog)

---