- Pi­še: Mi­lu­tin Mi­ćo­vić

„Da­nas se oko raz­bi­je­nog pre­sto­la srp­skog vr­zma nad­ne­čo­vjek. To je taj soj iž­đi­kao iz „ba­u­ka ko­mu­ni­zma”. Taj nad­ne­čo­vjek, po uzo­ru na za­pad­nog nad­ne­čo­vje­ka, ko­ji vla­da svi­je­tom. Ako su Sr­bi — a je­su, ukle­ti na­rod, ukle­ti su i Ru­si, či­je je če­lo Do­sto­jev­ski, a sr­ce Ljer­mon­tov — on­da, ta­ko mi Go­spod ka­že, od njih oče­ku­je i naj­vi­še. To je: da se vra­ti­mo na put oca svih nas Isu­sa Hri­sta, ko­ji će nas opet na­hra­ni­ti vje­rom, ob­no­vi­ti... upr­kos Olu­ji ko­ja tut­nji u na­ma i nad na­ma’’.
Ove ri­je­či iz „Po­e­me o Nje­go­šu“ Ran­ko Jo­vo­vić je pr­vi put jav­no iz­go­vo­rio 2001. na Fi­lo­zof­skom fa­kul­te­tu u Nik­ši­ću, ka­da smo or­ga­ni­zo­va­li ve­li­ki sim­po­zi­jom po­vo­dom 150 go­di­na Nje­go­še­vog upo­ko­je­nja. Te ri­je­či iste go­di­ne po­no­vio je i u Pe­tro­gra­du, na Dr­žav­nom uni­ver­zi­te­tu gdje smo na­sta­vi­li sim­po­zi­jum o Nje­go­šu sa ru­skim ko­le­ga­ma. Ove ri­je­či ču­li smo od nje­ga i ovih da­na sa sce­ne Na­rod­nog po­zo­ri­šta u Be­o­gra­du gdje je na du­hov­noj sve­ča­no­sti pro­gla­šen ovo­go­di­šnjim do­bit­ni­kom knji­žev­ne na­gra­de „Iz­vi­i­skra Nje­go­še­va“.
Uze­li smo ovaj frag­ment, jer se u nje­mu po­ja­vlju­je an­tro­po­lo­ški i ci­vi­li­za­cij­ski za­ni­mljiv lik- „nad­ne­čo­vjek“. Nad­ne­čo­vjek je an­ti­pod Ni­če­o­vog „nad­čo­vje­ka“, ali uto­li­ko je za­ni­mlji­vi­ji, jer je za­si­gur­no bli­ži ži­vo­tu, i po­seb­no na­šem ži­vo­tu i na­šem vre­me­nu. Nad­ne­čo­vjek je tu, nad na­ma i u na­ma, kao ka­zna za ve­li­ku uni­že­nost i do­bro­volj­nu ne­slo­bo­du čo­vje­ko­vu, i sve­na­rod­nu. Ran­ko­vo ime­no­va­nje „nad­ne­čo­vej­ka“ i ta­da i da­nas ima svog kon­kret­nog adre­sa­ta u Cr­noj Go­ri, ali ta­da se ni­je mo­glo vje­ro­va­ti, da će isti adre­sat bi­ti i ta­da i sa­da, sa­mo još moć­ni­ji, a na­rod još uni­že­ni­ji. (Taj­na ovog nad­ne­čo­vje­ka je u to­me što je on vi­še ci­vi­li­za­cij­ska fi­gu­ra, ne­go kon­kre­tan čo­vjek, jer se on mo­že i pro­mi­je­ni­ti, ali fi­gu­ra osta­je ista!)– Uka­zi­va­njem na du­hov­no po­ri­je­klo nad­ne­čo­vje­ka ko­ji je„iž­đi­kao iz ba­u­ka ko­mu­ni­zma“ ja­sni­je je si­tu­i­ran u na­šu post­ko­mu­ni­stič­ku re­al­nost ko­ja je oti­šla još da­lje u raz­bi­ja­nju čo­vje­ko­vog li­ka, a što je po­god­no tle da se nad na­ma utvr­di taj nad­ne­čo­vjek, i kao kon­kre­tan lik, i kao me­ta­fo­ra so­ci­jal­nog i dru­štve­nog ustroj­stva.
Naš je­zik je zna­čenj­ski, bo­ga­to ni­jan­si­ra pro­stor ne­čo­vje­ka, i ni­šta čo­vje­ka, ali nad­ne­čo­vjek je Ran­ko­va ko­va­ni­ca, ko­ja ob­u­hva­ta i ne­čo­vje­ka i ni­šta­čo­vje­ka, ali i sjen­ku Ni­če­o­vog nad­čo­vje­ka. Usud je naš, isto­rij­ski i na­ci­o­nal­ni, da ži­vi­mo u vre­me­nu nad­ne­čo­vje­ka, i da se du­hom bo­ri­mo pro­tiv nje­ga u mje­ri u ko­joj že­li­mo bi­ti lju­di.
Pro­tiv „ba­u­ka ko­mu­ni­zma“, ko­ji je pro­suo mno­go kr­vi, ne sa­mo u na­šem na­ro­du, ne­go u ci­je­lom slo­ven­skom ro­du, bo­ri­li su se du­hom oda­bra­ni, a bor­ba pro­tiv nad­ne­čo­vje­ka, zah­ti­je­va slo­že­ni­ja umi­je­ća, i po­seb­ne du­hov­ne si­le. Pro­tiv ba­u­ka ko­mu­ni­zma i nad­ne­lju­di Ran­ko Jo­vo­vić bo­rio se svo­jom pje­snič­kom ri­ječ­ju, i svo­jom ele­men­tar­nom slo­bo­dom, ci­je­log vi­je­ka. On je tom bor­bom is­pu­nja­vao svo­ju unu­tra­šnju, pje­snič­ku oba­ve­zu, do­bi­je­nu za­si­gur­no i pri­je ro­đe­nja.
U pje­smi Ras­pe­će, ob­ja­vlje­noj 1987, ka­že: “Ka­sap­ni­ca je ovo/Ka­kva po­e­zi­ja/Ka­kav Kaf­ka i nje­go­ve dje­ti­nja­ri­je/Or­vel je tvo­rac naj­ljep­ših baj­ki“. Za­dr­ža­li bi­smo se za­sad na ova če­ti­ri sti­ha, ko­ji do­sta go­vo­re o nje­go­voj po­e­ti­ci i este­ti­ci, ali, što nas ov­dje vi­še za­ni­ma, go­vo­re o pje­sni­ko­vom ra­zu­mi­je­va­nju ži­vo­ta, i ulo­zi po­e­zi­je.
U ovoj pje­smi, ri­ječ ka­sap­ni­ca, ne­dvo­smi­sle­no je metafora za ele­men­ta­r­ni svi­jet u ko­jem ži­vi­mo, i do­ve­de­na je u ve­zu s po­e­zi­jom, ali ta­ko što je ne­gi­ra i is­klju­ču­je. Jer gdje je ka­sap­ni­ca, tu ne­ma po­e­zi­je, ali za­si­gur­no ima pje­sni­ka, ili, pje­snič­kih du­ša. Pje­snik i pje­snič­ke du­še su sva­ka­ko uče­sni­ci ove ka­sap­ni­ce, ali je­di­no kao svje­do­ci, i žr­tve nje­nih ra­zor­nih si­la.
Sle­de­ća dva sti­ha uvo­de nas u slo­že­ni­ji i ele­gan­tan pro­stor iro­ni­je i sar­ka­zma, u ko­jem ka­sap­ni­cu ne­po­sred­no ne vi­di­mo, ali na­zi­re­mo svi­jet ko­ji is­klju­ču­je slo­bod­nog čo­vje­ka, i pod­ra­zu­mi­je­va čo­vje­ka no­si­o­ca smr­to­no­sne pat­nje.
To je svi­jet Kaf­ke i Or­ve­la. Kaf­kin čo­vjek ži­vi u svi­je­tu bez­iz­la­zne pat­nje, ko­jim upra­vlja­ju ne­vi­dlji­vi še­fo­vi, mon­stru­mi (nad­ne­lju­di), dr­že­ći pod bud­nim, isled­nič­kim okom svo­je po­da­ni­ke. A šta bi bio taj Kaf­kin svi­jet, ne­go pri­kri­ve­na ka­sap­ni­ca, gdje vla­da­ju pro­ce­si i isle­đi­va­nja okri­vlje­nih, ko­ji i ne zna­ju za­što su kri­vi. „Za­lu­ta­li u ovaj svi­jet“, ne mo­gu da zna­ju za­što su kri­vi, ako ne – za­to što su ži­vi. No, ako po­gle­da­mo s dru­ge sta­ne, kri­vi­cu Kaf­ki­nih li­te­rar­nih ju­na­ka, a što pi­sac tek po­ne­gdje na­go­vje­šta­va, oni ipak ni­je­su kri­vi što su ži­vi, ne­go su kri­vi što su se od­re­kli slo­bo­de.
Če­tvr­ti ste­pe­nik ove pje­sme je­ste svi­jet Or­ve­la, ko­ji je kroz me­ta­fo­ru ,,Ži­vo­tinj­ske far­me’’ , po­ka­zao mon­stru­o­zne me­ha­ni­zme to­ta­li­tar­ne kon­tro­le po­da­ni­ka, gdje je čo­vjek de­gra­di­ran do dre­si­ra­ne ži­vo­ti­nje. I taj svi­jet pre­o­bli­ko­van li­te­rar­nom ma­štom po­ka­zu­je lju­de, de­gra­di­ra­ne do ži­vo­ti­nja, ko­ji dra­go­volj­no is­pu­nja­va­ju plan še­fa ljud­ske ka­sap­ni­ce (nad­ne­čo­vje­ka), jer je to, pa­ra­dok­sal­no - lak­ši put (na­sta­vak u sle­de­ćoj ko­lum­ni). Na zdra­vlje post!
(Autor je knji­žev­nik)