-Pri­re­dio:Mi­la­din VELj­KO­VIĆ

Zbog Ze­mlji­nog go­di­šnjeg obr­ta­nja oko Sun­ca, kao i nag­nu­to­sti pla­ne­ti­ne obrt­ne ose u od­no­su na ra­van nje­ne ne­be­ske pu­ta­nje (eklip­ti­ke), iz­gled zvje­zda­nog ne­be­skog svo­da se stal­no mi­je­nja. Je­dan ma­nji broj sa­zvje­žđa se mo­že vi­dje­ti to­kom či­ta­ve go­di­ne, do­du­še ne na istom mje­stu u isto do­ba no­ći, dok se naj­ve­ći broj njih po­vre­me­no po­ja­vlju­je nad ho­ri­zon­tom. Sto­ga je iz­vr­še­na po­dje­la sa­zvje­žđa pre­ma nji­ho­voj vi­dlji­vo­sti to­kom go­di­ne iz na­ših kra­je­va (sred­nje sje­ver­ne ge­o­graf­ske ši­ri­ne). Ona sa­zvje­žđa ko­ja se vi­de to­kom či­ta­ve go­di­ne na­zi­va­ju se cir­kum­po­lar­na, a naj­po­zna­ti­ja me­đu nji­ma su Ve­li­ki i Ma­li me­dvjed, Ka­si­o­pe­ja, Ce­fej i Zmaj. Na kra­ju „re­pa” Ma­log me­dvje­da (ili „ru­de” Ma­lih ko­la) na­la­zi se zvi­je­zda Sje­verč­nja­ča, ili Po­la­ra, u či­joj bli­zi­ni je sje­ver­ni ne­be­ski pol (što je do­bro zna­ti ra­di noć­ne ori­jen­ta­ci­je). Osta­le kon­ste­la­ci­je se di­je­le na če­ti­ri gru­pa­ci­je, i to: pro­ljeć­na, ljet­nja, je­se­nja i zim­ska gru­pa sa­zvje­žđa. Po­seb­no se iz­dva­ja gru­pa od 12 sa­zvje­žđa oko eklip­ti­ke ko­ja se na­zi­va­ju zo­di­jač­ka ili zo­di­jak (duž ko­jih se kre­ću pla­ne­te i dru­ga ti­je­la Sun­če­vog si­ste­ma).
Još su sta­ri po­sma­tra­či ne­ba, astro­no­mi, u sta­rom vi­je­ku he­le­ni­stič­kog pe­ri­o­da u Alek­san­dri­ji po­di­je­li­li sve zvi­je­zde na šest kla­sa ili ve­li­či­na u za­vi­sno­sti od sja­ja ko­jim se is­po­lja­va­ju. Oni su uve­li po­jam pri­vid­ne ve­li­či­ne što, za­pra­vo, pred­sta­vlja ste­pen ili ja­či­nu sja­ja ko­jim se mo­gu po­sma­tra­ti sa Ze­mlje, a ne nji­ho­ve di­men­zi­je. Naj­sjaj­ni­je su one ko­je su svr­sta­ne u 1. ve­li­či­nu, za­tim sli­je­de zvi­je­zde 2. kla­se (pri­vid­ne ve­li­či­ne), pa tre­će i ta­ko re­dom, sve do 6. kla­se. Zvi­je­zde 6. ve­li­či­ne se, pre­ma toj po­dje­li, na­la­ze na sa­moj gra­ni­ci vi­dlji­vo­sti za slo­bod­no oko. Po­stup­no opa­da­nje sja­ja ni­je pro­iz­volj­no ura­đe­no, već ima stro­gu ma­te­ma­tič­ku po­za­di­nu. Ste­pen sja­ja iz­me­đu dvi­je ve­li­či­ne pred­sta­vlja ko­lič­nik ko­ji iz­no­si 2,5, što zna­či da je, na pri­mjer, zvi­je­zda 1. pri­vid­ne ve­li­či­ne 2,5 pu­ta sjaj­ni­ja od one 2. ve­li­či­ne. To isto va­ži i za osta­le od­no­se u zvje­zda­nim kla­sa­ma.
Ka­da se upo­re­de zvi­je­zde pr­ve pri­vid­ne ve­li­či­ne (naj­sjaj­ni­ji zvje­zda­ni objek­ti) sa oni­ma še­ste kla­se, on­da je ste­pen raz­li­ke me­đu nji­ma čak sto pu­ta. Dru­gim ri­je­či­ma, jed­na zvi­je­zda pr­ve ve­li­či­ne je sjaj­na kao sto­ti­nu zvi­je­zda še­ste kla­se. To po­ka­zu­je da se ov­dje ra­di o ge­o­me­trij­skoj, a ne o arit­me­tič­koj pro­gre­si­ji u ran­go­va­nju ste­pe­na sja­ja. Upo­tre­ba dur­bi­na omo­gu­ću­je da se vi­de i sla­bi­je zvi­je­zde od onih do­stup­nih go­lom oku. Ta­ko se ska­la ran­go­va­nja pro­ši­ru­je, pa se sla­bi­je zvi­je­zde svr­sta­va­ju u sed­mu, osmu, de­ve­tu kla­su, i ta­ko re­dom. Po­mo­ću sa­vre­me­nih ve­li­kih te­le­sko­pa ta ska­la se na­sta­vlja i do zvi­je­zda 26. ili 27. ve­li­či­ne, pa i da­ljeg opa­da­ju­ćeg re­da. Ova ska­la se pro­ši­ru­je i u ne­ga­tiv­nom smje­ru za ve­o­ma sjaj­ne objek­te, po­je­di­ne pla­ne­te, Mje­sec i Sun­ce. Uoč­lji­vost objek­ta za­vi­si od ve­li­či­ne i ja­či­ne upo­tri­je­blje­nog te­le­sko­pa, od­no­sno od preč­ni­ka objek­ti­va ko­jim ras­po­la­že da­ti in­stru­ment. U na­še vri­je­me se ko­ri­ste ogrom­ni te­le­sko­pi ko­ji­ma preč­nik ogle­da­la pre­la­zi pre­ko 10 me­ta­ra!
Slav­ni ita­li­jan­ski na­uč­nik Ga­li­leo Ga­li­lej (1564–1642) pr­vi je u isto­ri­ji upo­tri­je­bio dur­bin za po­sma­tra­nje zvi­je­zda. Ka­da je to ura­dio, u zim­skim no­ći­ma 1609. go­di­ne, bio je iz­ne­na­đen vi­djev­ši na ne­bu mno­ge zvi­je­zde na onim mje­sti­ma na ko­ji­ma se ina­če go­lim okom ne za­pa­ža ni­ka­kva svje­tlost. Ve­li­ki na­uč­nik br­zo je usta­no­vio da je svo­jim dur­bi­nom, za­pra­vo, ot­krio jed­no no­vo ne­bo ne­do­stup­no go­lom oku. Ti­me je za­po­če­ta jed­na no­va epo­ha raz­vo­ja astro­no­mi­je, ali i du­gih na­u­ka, upo­tre­bom sve bo­ljih i kva­li­tet­ni­jih dur­bi­na, a ka­sni­je i te­le­sko­pa (pr­vi te­le­skop je na­pra­vio zna­me­ni­ti Isak Njutn 1666. go­di­ne). Raz­li­ka iz­me­đu ovih in­stru­me­na­ta je­ste što dur­bi­ni ko­ri­ste sta­kle­na so­či­va kao objek­ti­ve, a te­le­sko­pi iz­du­blje­na (obič­no pa­ra­bo­lič­na) ogle­da­la. Bru­še­nje sta­kla je ve­o­ma slo­žen i kom­pli­ko­van po­sao, a osim to­ga i te­ži­na sa­mog so­či­va one­mo­gu­ća­va da se na­pra­ve ve­li­ki objek­ti­vi. Sto­ga je do da­nas ostao naj­ve­ći dur­bin ko­ji ima objek­tiv preč­ni­ka 102 cen­ti­me­tra (na­pra­vljen kra­jem 19. vi­je­ka), a na­la­zi se na Jer­ke­so­voj op­ser­va­to­ri­ji u SAD.
Pa­žlji­vi po­sma­tra­či ne­ba su utvr­di­li da se broj vi­dlji­vih zvi­je­da po­ve­ća­va sa opa­da­njem nji­ho­vog sja­ja pri­bli­žno po ge­o­me­trij­skoj pro­gre­si­ji sa ko­lič­ni­kom tri. To zna­či da, na pri­mjer, zvi­je­zda dru­ge ve­li­či­ne na ne­bu ima oko tri pu­ta vi­še ne­go zvi­je­zda pr­ve kla­se, ko­jih, ina­če, ima dva­de­se­tak; dru­ge kla­se ima pe­de­se­tak, a tre­će oko 140 zvi­je­zda. Sli­čan od­nos, po­ka­zu­ju bro­ja­nja, va­ži i za objek­te osta­lih vi­dlji­vih kla­sa. Ta­kav od­nos se, me­đu­tim, mi­je­nja ka­da su u pi­ta­nju zvi­je­zde ko­je se mo­gu po­sma­tra­ti do­gle­di­ma, dur­bi­ni­ma i po­seb­no ve­li­kim te­le­sko­pi­ma. Ina­če, već naj­o­bič­ni­ji do­gle­di omo­gu­ću­ju da se za­pa­ža­ju zvi­je­zde do osme ili de­ve­te pri­vid­ne ve­li­či­ne, ali se i objek­ti do­stup­ni go­lom oku da­le­ko ljep­še i bo­lje vi­de. Pri­mje­na dur­bi­na ili do­gle­da, da­kle, znat­no po­ve­ća­va broj vi­dlji­vih zvi­je­zda jer se, na pri­mjer, i ma­lim dalj­no­gle­dom mo­že sa­gle­da­ti oko 50 hi­lja­da, a re­la­tiv­no ma­njim astro­nom­skim in­stru­men­tom po­sta­je do­stup­no po­sma­tra­nju ne­ko­li­ko sto­ti­na hi­lja­da zvi­je­zda i dru­gih ko­smič­kih obje­ka­ta. (NA­STA­VI­ĆE SE)