PRI­RE­DIO: MI­LA­DIN VELj­KO­VIĆ


Na po­čet­ku 1945. g. dok su još vo­đe­ne bor­be za oslo­bo­đe­nje ze­mlje pre­ma di­rek­ti­vi Ko­mi­si­je za agi­ta­ci­ju i pro­pa­gan­du CK KPJ u oslo­bo­đe­nim dje­lo­vi­ma ze­mlje odo­bre­no je da se odr­ži pro­sla­va Sve­tog Sa­ve (27. ja­nu­ar), ali da se škol­ska pro­sla­va odvo­ji od vjer­skog ob­re­da. Kao na­rod­ni pro­sve­ti­telj, Sve­ti Sa­va je te 1945. go­di­ne pro­sla­vljen i u Na­rod­noj skup­šti­ni u oslo­bo­đe­nom Be­o­gra­du uz pri­su­stvo mar­ša­la Ju­go­sla­vi­je Jo­si­pa Bro­za Ti­ta. Me­đu­tim, po­je­di­ne lo­kal­ne vla­sti su i te go­di­ne za­bra­nji­va­le pro­sla­vu Sv. Sa­ve u ško­la­ma „ocje­nju­ju­ći” da je to vjer­ski ob­red „ne­pri­mje­ren” pro­svjet­nim usta­no­va­ma. U sle­de­ćoj 1946. Sa­vin­dan, kao škol­ska pro­sla­va je pot­pu­no odvo­jen od vjer­skog ob­re­da, kao cr­kve­nog obi­ljež­ja. Sle­de­ćih go­di­na sve se ma­nje pi­sa­lo o Sa­vin­da­nu, dok ni­je pot­pu­no po­ti­snut u za­bo­rav. Cr­kve­ne vla­sti su ova­kav od­nos dr­žav­nih vla­sti do­ži­vlja­va­le kao ru­še­nje sta­re tra­di­ci­je i obi­ča­ja, što se ka­sni­je is­po­sta­vi­lo kao tač­no.
U istom du­hu, skrom­no i rad­no, 24. ma­ja 1945. obi­lje­že­na je i Vr­bi­ca i odr­ža­no pre­da­va­nje, bez pro­sla­ve, o zna­ča­ju ra­da Ći­ri­la i Me­to­di­ja. Me­đu­tim, ubr­zo je od­lu­kom dr­žav­nih or­ga­na ure­đe­no da se u svim ško­la­ma pro­sla­vlja 25. maj, dan ro­đe­nja „vo­đe i uči­te­lja na­ših na­ro­da”, J. B. Ti­ta, iako je dan nje­gov ro­đe­nja za­pi­san u ma­tič­nim knji­ga­ma bio 13. mar­ta, te da se ubu­du­će taj dan pro­gla­si za Dan mla­do­sti. U sle­de­ćoj 1946. go­di­ni Sa­vin­dan, kao škol­ska pro­sla­va pot­pu­no je odvo­jen od vjer­skog ob­re­da kao cr­kve­nog obi­ljež­ja. Na škol­skoj pr­o­sla­vi je is­ti­can nje­gov pro­sve­ti­telj­ski i po­li­tič­ki rad. Sle­de­ćih go­di­na ni­je ni pi­sa­lo o sve­to­sav­skim pro­sla­va­ma. U 1947. go­di­ni vjer­ski pra­zni­ci su sve­de­ni na naj­ma­nju mje­ru: je­dan dan se ni­je ra­di­lo na Bo­žić, i je­dan dan na Vas­krs, a Sa­vin­dan je bio rad­ni dan. Sle­de­će 1948. g. Pred­sjed­ni­štvo Vla­de FNRJ na­re­di­lo je ni­žim or­ga­ni­ma da ne pra­znu­ju pra­vo­slav­ni i ka­to­lič­ki Bo­žić, već 1. i 2. ja­nu­ar (No­va go­di­na), 1. i 2. maj (Me­đu­na­rod­ni dan ra­da), 29. i 30. novembar (Dan Re­pu­bli­ke). Uče­ni­ci pra­vo­slav­ne vje­re mo­gli su da iz­o­sta­nu i na dan Bo­ži­ća (7. ja­nu­ar) i na dan kr­sne sla­ve, a ka­to­lič­ke vje­re 1. no­vem­bra i 24. de­cem­bra. Od­nos pre­ma vjer­skim pra­zni­ci­ma bi­vao je sve ne­ga­tiv­ni­ji. Upra­ve ško­le su po­čet­kom 50-ih go­di­na ka­žnja­va­le i ismi­ja­va­le dje­cu pred dru­gom dje­com, dje­cu ko­ja su u cr­kva­ma pri­su­stvo­va­la pro­sla­vi Sv. Sa­ve. Mje­sni na­rod­ni od­bo­ri kao naj­vi­še lo­kal­ne vla­sti su ome­ta­le pro­sla­vu Sv. Sa­ve u cr­kva­ma.
No­ve pro­svjet­ne vla­sti u Sr­bi­ji su već kra­jem 1944. na­ja­vi­le da vje­ro­na­u­ka u ško­la­ma ne­će bi­ti oba­ve­zan pred­met, već se uči­ti fa­kul­ta­tiv­no po že­lji ro­di­te­lja na kra­ju dnev­ne na­sta­ve. Ipak, pre­ma po­da­ci­ma Sve­tog ar­hi­je­rej­skog si­no­da SPC za slu­ša­nje vje­ro­na­u­ke u 1945. pri­ja­vi­lo se 90 od­sto uče­ni­ka u gra­du. Me­đu­tim, ona ni­je mo­gla da se iz­vo­di zbog spre­ča­va­nja vla­sti. Ge­ne­ral­no opre­dje­lje­nje KPJ bi­lo je da se zva­nič­no do­zvo­li na­sta­va vje­ro­na­u­ke u ško­la­ma, ali mje­sne pro­svjet­ne vla­sti i škol­ske upra­ve ni­je­su od­go­va­ra­le što su spre­ča­va­le da se ona iz­vo­di. Ko­mu­ni­stič­ka vlast je sma­tra­la da je vjer­ska na­sta­va u ško­la­ma i uti­caj sve­šte­ni­ka jed­na od osnov­nih smet­nji za for­mi­ra­nje na­uč­nog po­gle­da na svi­jet. Bez­u­spje­šno je Sve­ti ar­hi­je­rej­ski si­nod 4. apri­la 1945.g. zah­ti­je­vao od Mi­ni­star­stva pro­svje­te DFJ da se u po­gle­du vjer­ske na­sta­ve u ško­la­ma us­po­sta­vi sta­nje ko­je je po­sto­ja­lo pri­je ra­ta.
Broj đa­ka u gra­do­vi­ma ko­ji su u 1947. po­ha­đa­li vje­ro­na­u­ku još uvi­jek se kre­tao oko 80 od­sto. Zbog ne­mo­guć­no­sti odr­ža­va­nja na­sta­ve, ovaj pro­ce­nat u se­li­ma bio je znat­no ma­nji. Vje­ro­na­u­ka je u ško­la­ma zva­nič­no za­bra­nje­na Za­ko­nom o na­rod­nim ško­la­ma, de­cem­bra 1951. go­di­ne. U iz­vje­snoj mje­ri pro­vla­či­la se do kra­ja škol­ske 1951/52. go­di­ne. Po­sli­je ovog ro­ka vje­ro­na­u­ka je bi­la mo­gu­ća sa­mo u cr­kva­ma i cr­kve­nim objek­ti­ma.
Sve bo­go­slo­vi­je SPC (Srem­ski Kar­lov­ci, Sa­ra­je­vo, Ce­ti­nje, Pri­zren i Bi­tolj) pre­sta­le su sa ra­dom 6. apri­la 1941. Oko 300 uče­ni­ka sklo­ni­lo se u cen­tral­nu Sr­bi­ju da sa­ču­va go­li ži­vot. Po­sli­je oslo­bo­đe­nja u škol­skoj 1944/45. go­di­ni ni jed­noj bo­go­slo­vi­ji ni­je do­zvo­lje­no da ob­no­vi svoj rad, iako su sve dru­ge sred­nje ško­le bi­le ob­no­vlje­ne. Na za­htjev Sv. ar­hi­je­rej­skog si­no­da SPC da se ob­no­vi rad Bo­go­slo­vi­je u Pri­zre­nu Mi­ni­star­stvo pro­svje­te DFJ je ne­ga­tiv­no od­go­vo­ri­lo uz obra­zlo­že­nje da „za­sad ovo mi­ni­star­stvo ne mo­že da pre­u­zme na te­ret svog bu­dže­ta za iz­dr­ža­va­nje ni­ka­kvih ško­la, pa ni Bo­go­slo­vi­je u Pri­zre­nu”. Ova­kav stav pre­ma bo­go­slo­vi­ji­ma ostao je i ka­sni­je .
Te­ško­će su ima­li i bo­go­slo­vi ko­ji su zbog ra­ta ome­te­ni da za­vr­še ško­lo­va­nje i svr­še­ni bo­go­slo­vi pri­li­kom upi­sa na vi­so­ke ško­le i fa­kul­te­te. U ve­zi sa ovim pi­ta­njem Mi­ni­star­stvo DFJ za­u­ze­lo je stav da je „bo­go­slov­ska ško­la struč­na ško­la i da uče­ni­ci tih ško­la ne­ma­ju po­treb­nih uslo­va za stu­di­je na uni­ver­zi­te­tu”. Ipak, Mi­ni­star­stvo pro­svje­te NR Sr­bi­je je ne­što ka­sni­je iz­da­lo ras­pis ko­jim je svr­še­nim bo­go­slo­vi­ma omo­gu­ćen pre­laz na re­dov­no po­ha­đa­nje gim­na­zi­ja i uči­telj­skih ško­la, ali im ni­je­su pri­zna­ti svi za­vr­še­ni raz­re­di bo­go­slo­vi­je. Ova dje­li­mič­na mo­guć­nost da­ljeg ško­lo­va­nja da­ta je sa­mo bo­go­slo­vi­ma u Sr­bi­ji.
(NA­STA­VI­ĆE SE)