Pi­še: Kr­sto J. Pe­jo­vić

Oni ko­ji ne umi­ju i ne zna­ju da či­ta­ju knji­žev­no dje­lo ona­ko ka­ko ga tre­ba či­ta­ti i ci­je­ni­ti na­met­nu­li su ovih go­di­na ču­do­vi­šnu tvrd­nju da je Nje­goš ge­no­ci­dan, jer je u svom „Gor­skom vi­jen­cu“, opi­su­ju­ći do­ga­đaj ko­ji se de­sio po­čet­kom XVI­II vi­je­ka, svo­jim dje­lom pred­o­dre­dio ono što će se de­si­ti tri vi­je­ka ka­sni­je. Pro­blem je, uisti­nu, ka­ko tre­ba, ili ne tre­ba, či­ta­ti bi­lo ko­je knji­žev­no dje­lo, pa u kon­kret­nom slu­ča­ju i „Gor­ski vi­je­nac“. Isti lju­di, iste op­tu­žbe, upu­ti­li su i An­dri­ću, po­is­to­vje­tiv­ši ga sa Hi­tle­rom, na­vo­de­ći da je svo­jim dje­lom uči­nio vi­še zla ne­go sve voj­ske ko­je su do­la­zi­le i ha­ra­le Bo­snom. To im je, iz­gle­da, bi­lo ma­lo, pa su ža­o­ke svo­jih kri­ti­ka upu­ti­le i Ma­žu­ra­ni­ću. Svi su iz­gle­di da se na to­me ne­će za­u­sta­vi­ti, jer iste op­tu­žbe mo­gu se po­di­ći pro­tiv bi­lo kog pi­sca ko­ji se ovim i ova­kvim kri­ti­ča­ri­ma ne bu­de do­pao sa­mo ako u nje­go­vom dje­lu na­đu bi­lo šta što bi na­ru­ši­lo sjaj i ve­li­či­nu nji­ho­ve na­ci­je.
Pi­ta­nje, da­kle, ka­ko tre­ba ili ne tre­ba či­ta­ti ne­ko umjet­nič­ko dje­lo ri­je­še­no je još u vri­je­me ka­da je na­stao po­zna­ti Ari­sto­te­lov spis „O pje­snič­koj umjet­no­sti“. Sma­tra se da je to bi­lo oko 335. go­di­ne pri­je Hri­sta. Pre­ma to­me, sva­ko onaj ko pro­či­ta Ari­sto­te­lo­vu „Po­e­ti­ku“, shva­ti­će da je oči­gled­no, da ni­je­dan autor ne mo­že bi­ti op­tu­žen ni za šta što go­vo­re i či­ne ju­na­ci nje­go­vog dje­la. Dru­gim ri­je­či­ma, ni­je­dan pi­sac u svjet­skoj li­te­ra­tu­ri ne mo­že bi­ti op­tu­žen za ne­što što ne­ko pro­na­la­zi da ima u nje­go­vom dje­lu, a nje­mu se ili ne do­pa­da, ili na­la­zi ono što mu u da­tom tre­nut­ku po­li­tič­ki od­go­va­ra ili ne od­go­va­ra.
Jed­no­stav­ni­je re­če­no, pi­ta­nje: “Da li su mi­sli i dje­la auto­ra i nje­go­vih ju­na­ka isto­vjet­ni i da li se autor mo­že po­is­to­vje­ti­ti sa svo­jim ju­na­kom, ri­je­še­no je pri­je bez­ma­lo dva i po mi­le­ni­ju­ma, tač­ni­je pri­je 2.352 go­di­ne. Da li je ne­ka lič­nost ne­kog knji­žev­nog dje­la, sam autor, od­no­sno, da li su ju­na­ko­ve mi­sli i ide­je, sta­vo­vi i dje­la­nja, mi­sli i ide­je sa­mog pi­sca? Da li autor mi­sli ono što ne­ka lič­nost ili vi­še njih, go­vo­re i ra­de u nje­go­vom dje­lu ili ne? Da li autor mi­sli ono što ne­ka lič­nost ili vi­še njih, go­vo­re i ra­de u nje­go­vom dje­lu ili ne? Ako je, pri­mje­ra ra­di, nje­gov ju­nak, raz­boj­nik, ubi­ca, lo­pov, pre­va­rant, po­dlac i ni­šta­vi­lo, da li je i pje­snik ko­ji ga opi­su­je lo­pov, pre­va­rant, ubi­ca, ova­kav ili ona­kav? Pri­rod­no da ni­je.
Pre­ma to­me, op­tu­žbe ko­je se da­nas upu­ću­ju auto­ru „Gor­skog vi­jen­ca“ li­še­ne su sva­kog smi­sla i osno­va, jer se pi­ta­nje da li je Nje­goš isto­vje­tan sa li­kom ju­na­ka svog dje­la ili ni­je tu­ma­či ne­knji­žev­no i ne­zna­lač­ki. Knji­žev­no dje­lo mo­že se i mo­ra, da­kle, vred­no­va­ti sa­mo sa nji­žev­no- umjet­nič­kih i estet­skih sta­no­vi­šta, a ne s po­li­tič­kih, još ma­nje po­li­ti­kant­skih sta­no­vi­šta. Ari­sto­tel i svi te­o­re­ti­ča­ri i tu­ma­či umjet­no­sti ka­žu da ne­ko dje­lo mo­že­mo vred­no­va­ti sa­mo na osno­vu to­ga da li je ono, ili ni­je, umjet­nič­ki vri­jed­no i li­je­po, a do­ga­đa­ji vje­ro­vat­ni i mo­gu­ći.
Ka­ko su umjet­nič­ki kva­li­te­ti „Gor­skog vi­jen­ca“ po­tvr­đe­ni u mo­men­tu nje­go­vog na­stan­ka, sve op­tu­žbe na ra­čun tog dje­la i nje­go­vog auto­ra ne­sta­ju i ne tre­ba im pri­da­va­ti ni­ka­kvu va­žnost, zna­čaj i smi­sao.
Ako bi­smo i mi kre­nu­li pu­tem ovih „tu­ma­ča“ Nje­go­ša i nje­go­vog „Gor­skog vi­jen­ca“, mo­gli bi­smo na­ći i ne­što što bi te­ško mo­glo op­tu­ži­ti ovog pje­sni­ka. U jed­nom tre­nut­ku, Mu­staj ka­di­ja u „Gor­skom vi­jen­cu“ ka­že:“Vi­še vri­je­di dan kla­nja­nja je­dan/no kr­šte­nja če­ti­ri go­di­ne“. U če­ti­ri go­di­ne ima 1.460 da­na, plus još je­dan u pre­stup­noj go­di­ni što či­ni 1.461 dan! To što ka­že Mu­staj ka­di­ja je sa­svim pri­rod­no, mo­gu­će i vje­ro­vat­no, jer se od nje­ga dru­go i ni­je mo­glo oče­ki­va­ti, po­što on kao mu­sli­man mo­že i tre­ba ta­ko da go­vo­ri o svo­joj vje­ri. Me­đu­tim, Mu­staj ka­di­ja ni­je pro­pu­stio da još vi­še uz­dig­ne islam, is­ta­kav­ši: „Krst je ri­ječ jed­na su­ho­par­na“. Za hri­šća­ne krst je osnov­ni sim­bol i sna­ga nji­ho­ve vje­re, jer bez kr­sta ne­ma hri­šćan­stva, bar ne ova­kvog ka­kvo mi po­zna­je­mo. Da li je iko ikad čuo i vi­dio da su se te­o­re­ti­ča­ri knji­žev­no­sti ili cr­kva us­pro­ti­vi­li i pro­te­sto­va­li što je je­dan hri­šćan­ski vla­di­ka to­li­ko vi­so­ko uz­di­gao islam!? Da li je iko ika­da Nje­go­ša, zbog ovog sti­ha, pro­gla­sio ot­pad­ni­kom od hri­šćan­stva, ili uzroč­ni­kom sveg lo­šeg što se de­ša­va­lo hri­šća­ni­ma bi­lo ka­da i bi­lo gdje? Ni­je i ne­će, jer se Nje­goš ru­ko­vo­dio osnov­nim na­če­lom u stva­ra­nju umjet­nič­kog dje­la – da do­ga­đa­ji, mi­sli i ri­je­či ju­na­ka nje­go­vog dje­la bu­du vje­ro­vat­ni i mo­gu­ći, a dje­lo estet­ski vri­jed­no i li­je­po.
Pre­ma to­me, tre­ba se vra­ti­ti estet­skim, iz­vor­nim na­če­li­ma či­ta­nja i ocje­ne umjet­nič­kog dje­la, a ne po­li­ti­kant­skim do­mi­šlja­nji­ma. Dru­gim ri­je­či­ma, tre­ba osta­vi­ti Nje­go­va i „Gor­ski vi­je­nac“ este­ti­ci i te­o­ri­ji knji­žev­no­sti i nji­hov­nim nor­ma­ma, a ne pro­fa­nom po­li­ti­kant­stvu!